N. Ş. Hüseynov

 
 
     Sonuncu  tənlikdə    ρ
∞
  w
∞
  =  0  sərhəd    şərtlərində    yazılmışdır. 
Yəni,  ehtimal  olunur  ki,  atmosferin  yuxarı  sərhəddində  kütlənin 
yerdəyişməsi  baş  vermir.  Bu  tənlik 
tendensiya  tənliyi
  adlanır. 
Tənliyin  sağ  tərəfinin  birinci  həddi  z  səviyyəsindən  yuxarıda 
sürətin  üfüqi  divergensiyası,  ikinci  həddi  sıxlığın  adveksiyası  ilə, 
üçüncü  həddi  isə z səviyyəsinin özündə  havanın  şaquli  hərəkətləri 
ilə əlaqədar  təzyiqin dəyişməsini göstərir. 
     Birinci  hədd  sürət  divergensiyası  zamanı  hava  kütlələrinin 
toplanması  və  ya  bir-birindən  uzaqlaşması  ilə  əlaqədar  təzyiq 
müxtəlifliyinin dəyişmələrini göstərir. 
     Sərbəst  atmosferdə  geostrafik  külək  şəraitində  sıxlığın 
adveksiyasını    temperaturun  adveksiyası  ilə  eyniləşdirmək  olar. 
Temperaturun  müsbət  advektiv  dəyişməsi  zamanı  yuxarıda 
yerləşən qatda,  z  səviyyəsində təzyiq azalır,  mənfi dəyişmədə isə 
artır. 
     Üçüncü həddin təsiri də bizə məlumdur, belə ki, z səviyyəsində 
(w
z 
›0),  qalxma  hərəkətləri  zamanı  hava  kütlələrinin  yuxarı 
köçürülməsi  baş  verir  və  bu  səviyyədə  təzyiq  artır,  aşağı  hərəkət  
zamanı  isə  əksinə  -  (w
z   
‹  0  )  təzyiq  azalır.  Bu  şərt  yer  səthindən 
başqa  istənilən səthlər üçün doğrudur.  
     Tendensiya tənliyi təzyiqin lokal dəyişməsinin fiziki səbəblərini 
aşkara  çıxarsa  da,  kəmiyyət  hesablamaları  üçün  yaramır,  çünki  
tənliyin sağ tərəfi böyük kəmiyyətlərin kiçik fərqlərini təyin edir. 
     Hal-hazırda    hava  proqnozu  sxemlərində 
burulğanın  sürət 
tənliyindən
    istifadə  olunur.  Burulğan  sürəti    adı  altında  r
ot
  =  Ω 
vektoru  başa  düşülür  və    koordinat  oxları  üzrə  aşağıdakı  kimi 
verilir: 
              
,
z
v
y
w
x
Ω






    
,
x
w
z
u
y
Ω






       
y
u
x
v
z
Ω






. 
 
     Bizi  ancaq  şaquli  ox  üzrə  burulğanın  sürəti    maraqlandırır  və 
onu gələcəkdə sadəcə olaraq- 
burulğan  sürəti 
adlandıracağıq: 
 

---

 
                                           
y
u
x
v
z
Ω






.                                (3.5) 
     Tənliyin  axırıncı  şəklini  almaq    üçün  x,y,p    izobarik  koordinat 
sistemindən istifadə edək və burada üçüncü sərbəst dəyişən kimi  z 
hündürlüyü  əvəzinə,    p  təzyiqi  qəbul  edilir.  İzobarik  koordinat 
sistemində 
hərəkət tənliyi
 aşağıdakı kimi yazılır:     
                                                                                               
                           
lu
y
H
g
p
v
y
v
v
x
v
u
t
v
















w
,   
 
 
 
                           
lv
x
H
g
p
u
y
u
v
x
u
u
t
u
















w
.  
 
     Tənliklərdən  birincisini    x-ə  görə,  ikincisini  y-ə  görə 
diferensiallasaq və alınan ikinci  nəticəni birincidən çıxsaq,  alarıq:     
                
      
.
p
Ω
w
)
p
u
y
w
p
v
x
w
(
-
)
y
v
x
(
u
)
y
v
x
u
(
)
( Ω
)
y
Ω
u
x
Ω
(
u
t
Ω







































 
        
     Bu  tənlik 
burulğan  sürətinin  tendensiya  tənliyi
  adlanır.  Tənliyə 
görə  burulğan  sürətinin  lokal  dəyişməsi  sağ  tərəfdəki  hədlərlə 
verilmiş bir sıra amillərin təsiri ilə təyin olunur. 
     Birinci 
toplanan 
t



-nin 
burulğan 
sürətinin 
özünün 
adveksiyasından asılılığını xarakterizə edir. 
 
                              





















y
Ω
v
x
Ω
u
t
Ω
bur
 .                      (3.6) 
 

---