N. Ş. Hüseynov

 
     İkinci  toplanan 
t



-nin  sürətin  horizontal  divergensiyasından 
asılılığını  xarakterizə  edir.  Bu  toplanan  burulğanın  tendensiya 
tənliyinin divergent  tərkibi adlanır. 
                                 
























y
v
x
u
Ω
t
Ω
div

. 
 
     Nisbi  burulğan  sürətindən  -  Ω    fərqli  olaraq    (Ω  + 

)  cəmi, 
burulğanın  mütləq  sürəti 
adlanır.  Burada  həm  hava  hissəciklərinin 
yer  səthinə  nəzərən,  həm  də  Yerin  öz  oxu  ətrafında  fırlanması 
nəzərə alınır. Kəmiyyətlərin qiymətləndirmə  ardıcıllığı  göstərir ki,  

  >  Ω  -dir.  Buna  görə  də  divergent    toplananı    aşağıdakı  kimi 
yazmaq olar,         
                                         




















y
v
x
u
 
t
Ω
div

. 
 
      Üçüncü  toplanan  ancaq  meridian  istiqamətdə  hərəkət  zamanı 
sıfırdan  fərqli  olan  Koriolis  əmsalının 

  =  2Ωsinφ
   
köçürülməsi  
hesabına,  burulğan  sürətinin  lokal  dəyişməsini  xarakterizə  edir. 
Ona  görə  də  bu  toplanan  burulğan  sürətinin  tendensiya  tənliyinin 
meridional
 tərkibi adlanır. 
     Əgər x oxunu  qərbdən- şərqə yönəltsək  
0
)
(



x
u
, onda  alarıq: 
                              
y
v
)
t
Ω
(
mer







. 
     Dördüncü    toplanan  şaquli  sürətin  horizontal  üzrə    və  küləyin 
yüksəkliyə  görə    dəyişməsi    hesabına  burulğan  sürətinin    lokal 
dəyişməsini    xarakterizə  edir  .  Dördüncü    toplanan,  əvvəlki 
toplananlardan kiçik olduğu üçün çox hallarda onu nəzərə almırlar. 
Ancaq  bəzən,  məsələn,  dağ  rayonlarında 
x
w


  və 
y
w


    törəmələri 
böyük olduğundan onları nəzərə almaq lazım gəlir.  

---

 
     Beşinci toplanan – w
p



 burulğan sürətinin lokal dəyişməsinin, 
burulğanın özünün şaqul boyu dəyişməsindən asılılığını xarakterizə 
edir.  Bu  toplananı  da  birinci  üç  toplanana  nisbətən  çox  kiçik 
olduğundan  nəzərə almırlar. 
     Geostrofik külək təxminində ( u = u
g
 = 
,
y
H
g




 
,
x
H
g
v
v
g




 
x
H


 və  
y
H


) şaquli burulğan sürəti: 
 
                                
H
g
y
H
x
H
g
Ω
2
2
2
2
2


















, 
 
və ya  
 
                                
t
H
g
H
t
g
Ω
2
2










,                           (3.7) 
istifadə olunur.                                                                                                             
burada,     
     
)
(
2
2
2
2
2
y
x







  - Laplas operatorudur. 
     (3.7)  tənliyini  (3.6) – da   yerinə  qoyub, alınan  tənliyi   
t
H


- 
yə      görə  həll  etmək  olar.  Qeyd  edək  ki,  geopotensialın  lokal 
dəyişməsi ilə burulğan sürəti arasında aşağıdakı əlaqə mövcuddur. 
 
                                          
t
Ω
m
t
H






   , 
burada,                                                                                                                     
     m -  müsbət əmsaldır.  

---

 
     Burulğan  sürətinin  müsbət  adveksiyasında,  məsələn,  siklonun 
yaxınlaşması  ilə  əlaqədar 
t
Ω


bur
  >  0  olur.  Ancaq  bu  zaman 
siklonun  yaxınlaşması    təzyiqin  düşməsi  və  izobarik  səthlərin 
enməsilə əlaqədardır.  
     Deməli: 
 
                                
t
Ω


 > 0   olanda,  
t
H


 < 0 alarıq 
 
analoji olaraq:  
 
                                 
t



 < 0   olanda , 
t
H


 > 0   alarıq 
     
     Fiziki  keyfiyyətinə  görə    daha  aydın  izah  edilməsi  üçün  (3.6) 
tənliyi  V.A.Buqayev  tərəfindən  yeniləşdirilərək  natural  koordinat 
sistemində təqdim edilmişdir.       
     (3.6) – tənliyində   
 
H
g
Ω
   
,
x
H
g
v
v
   
,
y
H
g
u
u
2
g
g














 
əvəz etsək alarıq: 
                                     
         


H
H,
g
H
x
y
H
H
y
x
H
g
t
Ω
2
2
2
2
2
bur











































. 
 
Natural koordinat sisteminə keçsək: 
 
                         
,
H
n
H
y
H
  
0,
H
s
H
x
H
n
s















 
 
 

---