N. Ş. Hüseynov
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Şək. 33 . Fyonların yaranma sxemi
- Şək. 34 . Konvergensiya və divergensiya axınları Atmosferdə rütubətlik və onun fiziki
- , 0,377e p 0,623e s
hava axınları yaranır və onlar quru adiabatik olaraq (1ºC/100m) isinməyə başlayır. Başqa sözlə, fyonlar – dağdan dərəyə axan isti, quru küləklərdir. Külək tutmayan yamacla aşağı enən hava adiabatik olaraq qızır və onda olan su buxarı doyma vəziyyətindən uzaqlaşır, hava dərəyə doğru daha yüksək temperatur və az nisbi rütübətli halda daxil olur. Havanın endiyi yüksəklik nə qədər çox olarsa, fyon küləklərinin temperaturu bir o qədər yüksək olar. Fyonların yaranma sxemi şəkil 33-də göstərilmişdir Azərbaycanda hər bir rayonun özünə məxsus külək rejimi vardır. Yerli şəraitin spesifik xüsusiyyətlərindən asılı olmaqla bərabər, onlar lokal xarakterli olurlar. Şək. 33. Fyonların yaranma sxemi Bu cür yerli küləklərə Abşeron yarımadası üçün xarakterik olan Xəzri aiddir. Xəzrinin yaranması və rejimi Abşerona şimaldan, şimal-qərbdən və şimal-şərqdən gələn soyuq hava axınlarından çox asılıdır. Cənub istiqamətində hərəkət edən bu soyuq hava kütlələri Şimali Qafqazda Qafqaz sıra dağları ilə qarşılaşır və konvergensiyaya uğrayır. Konvergensiya nəticəsində hava axınları sıxlaşır və atmosfer təzyiqi artmağa başlayır. Hava kütlələrinin dalğasının gücü bəzən az olduğuna görə, onlar hündür sıra dağları aşıb keçə bilmirlər və orada cəmləşirlər. Sonra, tədricən hava kütlələri Böyük Qafqaz sıra dağlarını şərqdən keçərək, Xəzərin qərb sahili boyunca güclü axınla Abşeron yarımadasına daxil olurlar. Bu səbəbdən də Abşeronda şimal istiqamətli küləklərin sürəti güclü olur. Prosesin intensiv inkişafı bəzən dənizdə fırtına və qasırğaların əmələ gəlməsinə səbəb olur. Bu zaman şimal küləyinin sürəti 35–40 m/san olur və iqtisadiyyata böyük ziyan vurur. Gilavar küləkləri isə əraziyə cənub istiqamətindən daxil olur. Bu zaman əks proses (divergensiya) formalaşır. Divergensiya konvergensiyanın əksi olmaqla, burada hava axınlarının genişlənməsi baş verir. Məhz bu səbəbdən də gilavarın sürəti əksər hallarda xəzridən az olur (18- 23 m/san). Konvergensiya və divergensiyaya uğramış hava axınlarında hərəkətin xarakteri şəkil 34-də göstərilmişdir: Şək. 34. Konvergensiya və divergensiya axınları Atmosferdə rütubətlik və onun fiziki xarakteristikaları Havanın rütubətliyi havada olan su buxarının mütləq və nisbi vahidlərlə ifadəsinə deyilir. Planetimizin səthinin 71%-ni dənizlər, okeanlar tutur və onların səthindən müntəzəm olaraq buxarlanma gedir. Bu rütubət hava axınları ilə şaquli və üfüqi istiqamətdə yayılaraq kontinentə daxil olur. Bundan başqa kontinentdə su hövzələri: göllər, çaylar, ахынлары bataqlıqlar havanı nəmləndirir. Bu səbəbdən havada həmişə su buxarı vardır. Buxarlanan səthin temperaturu nə qədər çox və hava quru, külək güclü olarsa, buxarlanma bir o qədər sürətli gedər. Su buxarının atmosferdə miqdarını aşağıdakı əsas xarakteristikalarla və rütubətlik elementləri ilə ifadə etmək olar: a) su buxarının səthi gərilmə əmsalı (elastikliyi) /e/ - su buxarının təzyiqi, mm civə sütunu və ya mb- la ölçülür. b) mütləq rütubətlik /a/ - mütləq rütubətlik havanın əsas rütubətlik elementlərindən biri olub, 1m 3 havada olan su buxarının qramlarla miqdarına deyilir. Mütləq rütubətliyin vahidi q/m 3 -dir. Mütləq rütubətlik su buxarının elastikliyi ilə (e) əlaqədar olub, baxılan havada su buxarının parsial təzyiqini ifadə edir. Su buxarının elastikliyi hektopaskallarla (millibarlarla), həmçinin atmosfer təzyiqi kimi mm. c. s. ilə də ölçülür. Su buxarının elastikliyi hPa ilə ifadə edildikdə, mütləq rütubətliklə su buxarının elastikliyi arasında əlaqə aşağıdakı tənlik vasitəsilə təyin edilir: . αt 1 0,8e T e 217 a Su buxarının elastikliyini mm civə sütunu (mm.c.st) ilə ifadə etdikdə isə yuxarıdakı tənlik aşağıdakı şəklə düşər: . αt 1 1,06e T e 289 a Hər iki tənlikdə T – havanın Kelvin şkalası ilə (K), t-isə havanın Selsi şkalası ilə (ºC) temperaturudur, burada, 273 1 -ə bərabərdir. Mütləq rütubətlik havanın temperaturu ilə düz mütənasibdir. Belə ki, havanın temperaturu yüksəldikcə, onun tərkibində olan su buxarının miqdarı da yüksələcəkdir. Məsələn, +25 0 C- də 1m 3 havanın doyması üçün 22 q su buxarı lazım oduğu halda, mənfi 25 0 C – də isə bu miqdar təxminən 1qr təşkil edir. c) su buxarının xüsusi çəkisi və ya xüsusi rütubətlilik /s/ - 1kq rütubətli havada olan su buxarının qramlarla miqdarına deyilir. Su buxarının xüsusi çəkisi atmosfer təzyiqindən (P) və su buxarının elastikliyindən asılıdır. Bu asılılıq, xüsusi rütubətliyin su buxarının elastikliyi ilə əlaqəsi aşağıdakı kimi ifadə olunur: , 0,377e p 0,623e s burada, p və e eyni vahidlərlə ifadə edilir (hPa). d) nisbi rütubətlik – verilmiş hava həcmində, faktiki su buxarı miqdarının, həmin həcmin doyması üçün lazım olan su buxarı miqdarına olan nisbətinə deyilir və faizlə ölçülür: 100% E e U . Praktiki olaraq meteoroloji təminat zamanı nisbi rütubətlik hava kütlələrinin hiqrometrik xarakteristikalarından ən vacibi sayılır. Nisbi rütubətliyi ölçmək üçün ən geniş yayılmış cihaz tüklü hiqrometrdir. Bunun iş prinsipi yağı çıxarılmış insan saçından götürülmüş tükün rütubətlik dəyişdikdə uzunluğunun dəyişməsinə, həssaslığına əsaslanır. Nisbi rütubətin 100 % - ə yaxınlaşması ərazidə duman və alçaq buludların əmələ gəlməsinin əsas əlamətlərindən biridir. e) r ütubət çatışmazlığı (d) eyni temperatur və təzyiq şəraitində havada olan faktiki su buxarının (E) və doymuş (e) su buxarının fərqinə deyilir və bu əlaqə aşağıdakı kimi ifadə edilir: e E d . q) şeh nöqtəsinin temperaturu (T d ) – atmosfer təzyiqi və rütubətliyin dəyişməz qiymətlərində havada olan su buxarının Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|