N. Ş. Hüseynov

 
     Oroqrafik ildırımlar
 yalnız dağlarda deyil, hətta təpələr uzərində 
də  müşahidə  edilir.  Bu  zaman  relyef  və  hava  kütləsinin  istiqaməti 
şaquli cərəyanların artmasına səbəb olur.  
     Cəbhə  ildırımları
 soyuq,  isti   və okklyuziya cəbhə  ildırımlarına 
ayrılırlar.  
     Soyuq  cəbhə  ildırımları
  soyuq  atmosfer  cəbhələri  üzərində  baş 
verir.  Bu  növ  ildırımlar  cəbhə  boyu  müşahidə  olunaraq  50-70  km 
üfüqi  ölçüyə  malik  olurlar.  İldırım  sahələrinin  orta  yerdəyişmə 
sürəti 30-40 km/s təşkil edir. Lakin onlar bəzən 100 km/s sürətlə də 
hərəkət edə bilirlər. Ayrı-ayrı topa-yağış buludları arasında məsafə 
10-20  km-ə  çatdıqda  onlar  hava  gəmilərinin  uçuşlarına  çətinlik 
törədir.  Soyuq  cəbhə  ildırımları  günün  ikinci  yarısında  güclənir, 
gecə saatlarında isə əksinə, zəifləyirlər.  
     İsti cəbhə ildırımları
 nisbətən az müşahidə olunur. Onlar isti və 
rütubətli  hava  soyuq  havanın  üzərinə  qalxması  nəticəsində  baş 
verirlər.  İsti  cəbhə  ildırımları  gecə  saatlarında  güclənir,  gündüz  
saatlarında  isə  əksinə,  zəifləyir.  Bu  onunla  izah  olunur  ki,  günəş 
batdıqdan  sonra  buludluğun  yuxarı  sərhəddinin  “qızması”  dayanır 
və  onlar  istilik  şüalandırmağa  başlayırlar.  Nəticədə,  buludluğun 
yuxarı  sərhəddində  temperatur  düşür,  bu  isə  öz  növbəsində, 
buludda  temperaturun  şaquli  qradiyentinin  artmasına,  dayanıqsız 
stratifikasiyanın  yaranmasına  və  laylı-yağış  buludlarının  əvəzinə, 
topa-yağış buludlarının əmələ gəlməsinə səbəb olur.  
     Okklyuziya  cəbhə  ildırımları
  isə  digərlərindən  fərqli  olaraq 
günün istənilən vaxtında müşahidə edilə bilərlər. 
 
     Dumanlar 
və 
onların 
yaranma 
səbəbləri. 
Meteoroloji 
görünüş məsafələri 
 
     Yerə yaxın təbəqədə kondensasiya və sublimasiya məhsullarının 
toplanması  nəticəsində  görünüş  məsafəsi  1000  m  -  dən  az  olarsa, 
bu  hadisəyə 
duman
  deyilir.    Başqa  sözlə,  dumanlar  yerə  yaxın 
təbəqədə  doymuş  su  buxarının  yığımına  da  deyilir.  Duman 

---

 
görünüşü  pisləşdirən  atmosfer  hadisələrinə  aid  olub,  aviasiya 
uçuşları üçün çox təhlükəlidir. 
 
 
Şək. 47. Duman 
 
     Qeyd  etmək  kifayətdir  ki,  Beynəlxalq  Mülki  Aviasiya 
təşkilatının  (İCAO)  statistikasına  əsasən  aviaqəzaların  62%-i 
görünüşün pisləşməsinə görədir, təbiidir ki, burada  əsas səbəb kimi 
dumanları 
qeyd 
etmək 
mümkündür. 
Dumanlar 
görünüşü 
pisləşdirməsinə,  yəni  intensivliyinə  görə  aşağıdakı  4  tipə 
bölünürlər: 
     1)  çox  güclü  dumanlar  –  görünüş  məsafəsi  50  m  -  dən  az 
olduqda; 
     2) güclü  dumanlar- görünüş məsafəsi  50-200 m olduqda; 
     3) mülayim dumanlar-  görünüş məsafəsi 200-500 m olduqda; 
     4) zəif  dumanlar -  görünüş məsafəsi 500-1000 m olduqda. 
     Dumanlar 
da 
buludlar 
kimi 
su 
damcılarından, 
buz 
kristallarından və onların qarışığından ibarətdir. Bu zaman havanın 
nisbi rütubətliyi 100%-ə  yaxın olur.  Lakin,  bəzən daha  aşağı  nisbi 
rütubətlik  şəraitində  də  (90-95  %)  duman  yarana  bilir.  Duman 
havanın  temperaturunun  aşağı  düşməsi,  yer  səthindən  buxarlanma 

---

 
nəticəsində rütubətliyin artması və yağış damcılarının buxarlanması 
nəticəsində  yaranır.  Dumanların  ən  vacib  xüsusiyyəti  onların 
sululuğudur. 
Dumanın  mütləq  sululuğu
  (buludlar  və  yağıntılarda 
olduğu  kimi)  buz  kristalların  və  su  damcılarının  kütləsi  adlanır. 
Dumanın sululuğu geniş diapazonda,  mində bir ədədlərdən 1,5-2,0 
q/m
3
-dək dəyişməklə, intensivlik artdıqca artır.  
     Dumanların  sutkalıq  gedişatını  araşdırdıqda  aydın  olur  ki, 
onların  maksimumu  səhər  saatlarına,  minimumu  isə  günortadan 
sonrakı  saatlara  təsadüf  edir.  Temperaturun  aşağı  düşməsi  öz 
növbəsində  yer  səthinin  radiasiya  soyuması  nəticəsində  də 
müşahidə olunur. Nisbətən isti və soyuq havanın qarışması, qalxan 
havanın  adiabatik  soyuması  zamanı  da  dumanlar  yarana  bilər.  
Qalxan  havanın  adiabatik  soyuması  dağ  yamaclarında  dumanların 
yaranmasında  mühüm  rol  oynayır.  Dumanlar  əmələ  gələn  zaman 
havanın  temperaturu  0°C-dən  aşağı  və  ona  yaxın  olarsa,  onda 
yaranan dumanlar 
soyuma dumanları
 adlanır.  
     Yaranma  şəraitindən  asılı  olaraq  bütün  dumanlar  aşağıdakı 
şəraitlərdə əmələ gələ bilər: 
     1) havanın soyuması nəticəsində; 
     2) iki müxtəlif temperaturlu havanın qarışması nəticəsində; 
     3) buxarlanma nəticəsində. 
     Havanın soyuması nəticəsində yaranan dumanlar öz növbəsində 
radiasiya, advektiv və advektiv-radiasiya olaraq üç yerə bölünür. 
     Radiasiya  dumanları
  havanın  soyuması  nəticəsində  yaranan 
dumanlara aid edilir. Buludsuz gecələrdə yer səthi Günəş batdıqdan 
sonra  öz  istiliyini    şüalandıraraq  soyumağa  başlayır.  Bu  zaman 
havanın  sərhəd  təbəqəsinin  temperaturu  aşağı  düşür  və  rütubətliyi 
kifayət  qədər  çoxdursa,  onda  radiasiya  dumanının  əmələ  gəlməsi 
üçün əlverişli şərait yaranır. Radiasiya dumanlarının əmələ gəlməsi 
iki toxunan səth (soyuyan yer səthi və nisbətən isinən havanın aşağı 
qatı)  arasındakı temperatur rejimindən çox asılıdır. Yəni bu fərq nə 
qədər  böyük  olarsa,  radiasiya  dumanlarının  əmələ  gəlmə  şəraiti 
daha çox reallaşa bilər. 
     Radiasiya  dumanlarının  əmələ  gəlməsi  üçün  digər  mühüm  şərt 
isə  tam  küləksiz  və  yaxud  zəif,  yəni  1-3  m/san  küləklərin  olması, 

---