N. Ş. Hüseynov
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Şırnaqlı axınların təsnifatı
- Troposferdə şırnaqlı axınlar.
- Stratosfer şırnaqlı axınları.
- Hava kütlələri və onların təsnifatı
150-200 km/s, Qərbi Avropada 300-400, Yaponiya üzərində isə 500-600 km/s təşkil edir. Bunların intensivlikləri və təkrarlanmaları mövsümi xarakter daşıyır. İlin soyuq dövrlərində şırnaqlı axınlar hər yerdə güclənir, isti dövrdə isə əksinə zəifləyirlər. Hansı hündürlüklərdə müşahidə edilməsindən asılı olmayaraq hava cərəyanları troposfer və stratosferdə demək olar ki, həmişə müşahidə edilirlər. Bunların hər ikisi atmosfer cəbhələri ilə əlaqədardır. Peyklərdən çəkilmiş fotoşəkillərin təhlili zamanı buludlarla güclü hava cərayanlarının arasında aşağıdakı əlaqələrin olduğu müəyyən olunmuşdur: - axınların orta xətlərindən sağda, adətən, Cs buludlarının zolaqlarının yaranması; - orta xəttdən solda buludlar nadir halda yaranarsa, onlar Ac və Cc buludları formasında olurlar; - güclü hava cərəyanlarının orta xətləri müxtəlif bulud sistemlərinin arasında sərhəd rolunu oynayırlar. Turbulentlik zonalarında uçuşlar zamanı yırğalanmalar müşahidə olunur və uçan aparatlar spesifik silkələnmələrə və zərbələrə məruz qalırlar.] Şırnaqlı axınların təsnifatı Troposferdəki hava axınları coğrafi əlamətlərinə görə tropikdənkənar, subtropik və ekvatorial olaraq üç yerə bölünürlər: Tropiklərdən kənar hava cərəyanları qütb cəbhələri ilə əlaqədar olub, bütövlükdə mülayim en dairələrini əhatə edirlər. Subtropik qurşaqda hava cərəyanları, subtropik barometrik maksimumun şimal kənarlarında qışda 25 0 və 35 0 şimal en dairələri arasında yaranırlar. Böyük əraziləri (min km-lə) əhatə edən hava cərəyanlarının istiqaməti qərbdən-şərqə doğru yönəlməklə, orta xətləri təqribən 12 km hündürlükdə yerləşir. Ekvatorial enliklərin güclü hava cərəyanları ekvator rayonlarında yüksək subtropik antisiklonların cənub kənarında yaranmaqla, əsasən, şərq istiqamətli olurlar. Şırnaqlı axınlar çox müxtəlif olmalarına görə bir-birindən fərqlənir və bir çox əlamətlərinə görə təsnif edilirlər: hündürlüklərinə görə troposfer və stratosfer şırnaqlı axınları, enlik vəziyyətinə görə isə mülayim, subtropik və ekvatorial enliklərin şırnaqlı axınları təsnif edilir. Troposferdə şırnaqlı axınlar. Mülayim enliklərin şırnaqlı axınları yüksək antisiklon və siklonların arasında müşahidə edilir. Onlar daha hərəkətli olmaqla, siklon və antisiklonların yaranması və inkişafı ilə əlaqədar olaraq intensivliklərini fasiləsiz olaraq dəyişirlər. Şırnaq oxunun hündürlüyü qışda, adətən, 7-10 km, yayda isə 8-11 km hündürlükdə yerləşir. Mülayim enliyin orta və cənub rayonlarında troposferdə şırnaqlı axınlar daha intensiv olurlar. Şırnaqlı axının oxu çox vaxt qışda 9- 10 km və yayda isə 10-12 km hündürlüyədək, maksimal sürəti isə 200-240 km/s müşahidə olunur. Mülayim enliyin orta və cənub rayonlarında troposferdə yaranan şırnaqlı axınların intensivliyi qışda yaya nisbətən daha böyük olur. Şimal yarımkürəsində subtropik qurşağın şırnaqlı axınları subtropik antisiklonların şimal periferiyasında, cənub yarımkürəsində isə subtropik antisiklonların cənub periferiyasında formalaşırlar. Bu cür şırnaqlı axınlar azhərəkətli olur, lakin iri meridional törəmələr zamanı onların vəziyyəti və intensivliyi dəyişir. Qışda şırnaqlı axınların oxu üzrə orta maksimal sürət bəzi yerlərdə 200-250 km/s-dan çox olur. Onların intensivliyi Asiya və Şimali Amerika materiklərinin şərq sahillərində çox, Atlantik və Sakit okeanların şərq sahillərində isə əksinə zəif olur. Troposferdə baş verən şırnaqlı axınlarda qərb istiqamətli küləklər daha çox hakim olurlar. Qışdan yaya doğru şırnaqlı axınların intensivliyi azalır. Bu zaman onların yerdəyişməsi materiklər üzərində daha intensiv olur. Cənub yarımkürəsində subtropik şırnaqlı axınlar yuxarı enliklərdə Antarktida sahilləri boyunca müşahidə edilirlər. Bu zaman güclü küləklər mülayim zonanın şimal hissəsi üçün daha çox xarakterikdir. Ekvatorial zonanın şırnaqlı axınları, əsas etibarilə, ilin isti dövründə 5° şimal və cənub enlikləri arasında, 15-20 km-lik təbəqədə olmaqla, Afrika, Cənubi Asiya, Şimali Avstraliya, Cənubi Amerikanın şimalında daha çox formalaşırlar. Ekvatorial zonada tropopauzadan yuxarıda küləyin sürəti hündürlükdən asılı olaraq hər yerdə artır. Burada şərq küləkləri daha çox hakimdir. Stratosferdə ilin soyuq dövründə qeyri - tropik enliklərdə qərb küləklərinin sürəti bir qayda olaraq hündürlüyə görə artır və 60 km hündürlükdə maksimuma -100 m/san-ə çatır. Stratosfer şırnaqlı axınları. Stratosferdə şırnaqlı axınlar 60 km-ə yaxın yüksəklikdə yerləşməklə, onların maksimal sürəti 240- 280 km/s-dək çatır. Yüksək cəbhə zonaları sistemində həmişə müxtəlif intensivlikli atmosfer cəbhələri mövcud olur. Şırnaqlı axınların oxu yerüstü təbəqədə orta hesabla soyuq cəbhə xəttinin arxasında, isti cəbhə xəttinin isə qarşısında yerləşmiş olur. Hava kütlələri və onların təsnifatı Eyni xüsusiyyətlərə malik olan və troposferdə ümumi sirkulyasiya axınlarında hərəkət edən böyük hava həcmlərinə hava kütlələri deyilir. Hava kütlələri yüz min km 2 , bəzən isə milyon km 2 ərazini tutulurlar. Onların şaquli ölçüləri isə 1-2 km - dən tropopauzaya qədər olur. Hava kütlələri yarandığı rayonlarda uzun müddət qalandan sonra həmin coğrafi rayonlar üçün xarakterik olan bütün xüsusiyyətləri mənimsəyirlər. Hava cərəyanlarının tropopauzaya nəzərən şaquli en kəsikləri şəkil 70- də təsvir edilmişdir. Hava kütlələri çox zaman yarandığı rayonlardan digər ərazilərə hərəkət edərkən öz əvvəlki əlamətlərini dəyişirlər, yəni transformasiyaya uğrayırlar. Uzun müddət öz əlamətlərini saxlaya bilən hava kütlələri isə konservativ hava kütlələri adlanır. Hava kütlələri, əsasən, termodinamik və coğrafi xarakteristikalarına görə təsnifatlaşdırılır. Termodinamik təsnifatın əsasını onların temperatur rejimləri və rütübət tutumları təşkil edir. Bununla Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|