N. Ş. Hüseynov

 
     İlin  soyuq  dövrlərində  belə  hava  kütlələri  öz  dayanıqsızlığını 
ancaq  sahil  zonalarında  saxlayırlar.  Kontinentlərə  daxil  olarkən 
onlar  yerə  yaxın  təbəqələrdə  soyumaqla,  dayanıqlı  vəziyyətə 
gəlirlər. Bu zaman quru ərazilərdə havanın temperaturu yüksəlir və 
nəticədə,  St və Sc  buludları, advektiv dumanlar yaranır. 
     Mülayim en dairələrinin kontinental hava kütlələri
 – Avropa və 
Asiyanın  mülayim  en  dairələrində  yaranır.  Yayda  dayanıqsız 
olduqlarından onlarda Cu cong və Cb buludları inkişaf edir, leysan 
və şimşək müşahidə olunur. 
     Tropik  enliklərin  dəniz  hava  kütlələri
  –  Mərkəzi  Atlantikanın 
şərq  hissələrində  (Azor  maksimumu),  Aralıq  dənizi  üzərində 
yaranırlar.  Yarandığı  yerdə  çox  rütübətli  və  dayanıqsız  olurlar. 
Qışda kontinentlərə yayıldıqdan sonra onlar dayanıqlı hala keçirlər. 
Bu  hava  kütlələrində,  əsasən,  advektiv  dumanlar  və  laylı  buludlar 
yaranır. 
     Tropik  kontinental  hava  kütlələri
  –  Ərəbistan  yarımadası  və 
Mərkəzi  Asiya    rayonlarında  yaranır.  Qışda  və  ilin  keçid 
dövrlərində  bu  hava kütlələri dayanıqlı,  yayda  isə dayanıqsız olur. 
Bu  cür  hava  kütlələri  ərazilərə  daxil  olduqda  havanın  temperaturu 
xeyli  yüksəlir  (+30
0
-  +40
0
C).  Nəticədə,  bu  hava  kütlələrində 
azbuludlu hava şəraiti üstünlük təşkil edir. 
     Ekvatorial  hava
  –  Ekvatorial  en  dairələrində  tropik  hava 
kütlələri tərkibində yaranır və nəticədə, çox rütübətli və dayanıqsız 
olurlar.  Bu  tip  hava  kütlələri  bütün  il  boyu  intensiv  yağıntılarla 
(əsasən, leysan xarakterli)  xarakterizə olunurlar.  
 
Hava kütlələrinin transformasiyası və onun  
  qiymətləndirilməsi 
 
     Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, hava kütlələrinin transformasiyası 
dedikdə,  hava  kütləsinin  səth  örtüyünün  təsiri  altında  öz  əsas 
xüsusiyyətlərini dəyişməsi başa düşülür. Bura havanın temperaturu, 
rütubəti,  dayanıqlılığı,  kondensasiya  şəraiti  (buludluq,  yağıntılar, 
dumanlar) və s. aiddir.  

---

 
     Meteoroloji  elementlərin  sutkalıq  gedişi  hava  kütlələrinin 
transformasiyasının  göstəricisi  deyil,  belə  ki,  o,  neytral  kütlədə  də 
əhəmiyyətli  ola  bilər,  amma  onu  transformasiyanın  xüsusi  növü 
kimi 
də 
qiymətləndirmək 
olar. 
Hava 
kütlələrinin 
transformasiyasının 
empirik 
öyrənilmə 
üsulları, 
əsasən, 
aşağıdakılardır. 
    Trayektoriya metodu. Barik topoqrafiya xəritələrinin köməyilə 
hissəciklərin  hər  bir  səviyyədə  trayektoriyası  təyin  edilir. 
Radiozond  məlumatlarına  əsasən  yerdəyişmə  prosesində  hava 
hissəciklərinin  xüsusiyyətlərinin dəyişməsi, eynilə, hava kütləsinin 
transformasiyasının istiqaməti təyin edilir.  
     Sərbəst  aerostatların  tarazlığı  metodu.  Sərbəst  aerostatlarda 
uçuş zamanı ballast (artıq yük) yükünün tullanması və ya örtükdən 
müəyyən  qədər  qazın  buraxılması  ilə  imkan  daxilində  daimi  uçuş 
səviyyəsi saxlanılır.  
     Güman  edilir  ki,  aerostatın  üfüqi  yerdəyişmə  sürəti  uçuş 
səviyyəsində  hava  axınının  sürəti  ilə  üst-üstə  düşür;  eynilə 
aerostatda 
müşahidə 
fiksə 
edilmiş 
hava 
hissəciyinin 
xüsusiyyətlərinin dəyişməsini xarakterizə edir.  
     Çoxsaylı  zondlama  metodu.  Hər  səviyyədə  meteoroloji 
kəmiyyətlərin  lokal  dəyişmələrini  daha  dəqiq  müəyyən  etmək 
məqsədilə  seçilmiş  məntəqələrdə  çoxsaylı  zondlamalar  aparılır. 
Əgər sinoptik şəraitdən hava hissəciklərinin üfüqi köçürülməsi baş 
vermədiyi məlum olursa, ardıcıl zondlama məlumatlarını müqayisə 
etməklə transformasiya sürətini müəyyən etmək olar. 
     Mövcud  advektiv  hərəkətlərdə  meteoroloji  kəmiyyətlərin  lokal 
dəyişmələrinə  təsirini  aşağıdakı  bərabərlik  vasitəsilə  müəyyən 
etmək mümkündür: 
 
   
,
t
T
t
T
t
T
adv
transf




















                
burada , 

---

 
 









trans
t
T
 
temperaturun 
transformasiya 
nəticəsində 
dəyişməsi, 
 








t
T
  - temperaturun lokal dəyişməsi, 
 









adv
t
T
 temperaturun advektiv dəyişməsi. 
     Qeyd olunmuş üsullardan transformasiyanın qiymətləndirilməsi 
baxımından nəzəri məsələlərin həllində istifadə etmək olar.  
     Müəyyən olunmuşdur ki, hava kütləsi yeni coğrafi rayon üzərinə 
hərəkət  edərkən  transformasiya  ilk  günlərdə  daha  sürətli  olur. 
Transformasiya müddəti orta hesabla təxminən 5-7 gün təşkil edir.  
     Hava  kütlələrinin  transformasiyasının  məntiqi  hesablamaları 
istilik,  su  buxarı  axınının  və  şüa  enerjisinin  köçürülməsinin 
bərabərliklərinin tətbiqinə əsaslanır.   
     İstilik  axınının  bərabərliyinə  müvafiq  olaraq  aşağıdakı 
formuldan 
 


ρ
c
ε
w
pg
γ
γ
RT
y
T
v
x
T
u
t
T
p
a


















        
  
istifadə  etməklə  havanın  temperaturunun  lokal  dəyişməsini 
qiymətləndirmək olar. 
     Burada  sağ  tərəfdən  birinci  toplanan  adveksiyanın  təsiri  ilə 
temperaturun  lokal  dəyişmələrini  xarakterizə  edir.  Temperaturun 
advektiv  dəyişmələri  həmişə  transformasiyanı  tam  xarakterizə  edə 
bilmir.  İkinci  toplanan  şaquli  hərəkətlərin  təsiri  ilə  temperaturun 
lokal dəyşmələrini ifadə edir: 
 


w
γ
-
γ
t
T
a
w









.       
 

---