N. Ş. Hüseynov
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
əlaqədar olaraq hava kütlələri isti və soyuq, həmçinin dayanıqlı və dayanıqsız hava kütlələrinə bölünürlər. Şək. 70. Tropopauzaya nəzərən hava cərəyanlarının şaquli en kəsiklərinin sxemi Yayıldığı ərazilərin səth temperaturlarından yüksək temperaturu olan hava kütlələrinə isti hava kütlələri deyilir. Belə hava kütlələrinin əraziyə daxil olması ilə səthin temperaturu yüksəlir, hava kütləsinin özü isə yerə yaxın qatda soyuyur. Yayıldığı ərazilərdə temperaturu səth temperaturundan aşağı olan hava kütlələrinə isə soyuq hava kütlələri deyilir. Bu cür hava kütlələrinin əraziyə daxil olduğu zaman hava soyumağa, hava kütləsinin özü isə tədricən qızmağa başlayır. Ümumiyyətlə, isti və soyuq hava kütlələri anlayışları nisbi anlayışlardır. Dayanıqlı sabit hava kütlələrinin daxilində konvektiv hərəkətlərin intensiv inkişafı üçün şərait yoxdur. Belə hava kütlələrinə isti hava kütlələri aid edilir. Çünki soyuq səthin üzərinə hərəkət edən isti hava tədricən soyuyur. Soyuma atmosferin 1,0-1,5 km - lik qatını (sərhəd təbəqəsini) əhatə edir və ən çox soyuma yerə yaxın təbəqələrdə baş verir. Daha yuxarı qatlarda isə soyuma zəif gedir və temperaturun hündürlüyə görə aşağı düşməsi normal qaydada davam edir. Nəticədə, şaquli temperatur qradiyenti azalır və hava kütlələrinin aşağı hissəsində izotermiya və ya inversiya qatları yaranır. Konvektiv hərəkətlərin zəifliyi və havanın tədricən aşağıdan soyuması dayanıqlı hava kütlələrinin su buxarları ilə doymasına və kondensasiya səviyyəsinin aşağı düşməsinə səbəb olar. Su buxarı çox olduqda bu proses inversiyaaltı çənlərin, dumanların, alçaq laylı və laylı-topa buludların yaranmasına səbəb olur. Bu buludlardan çiskin, temperatur mənfi olduqda isə xırda qar dənərcikləri yağa bilər. Dayanıqsız hava kütlələri o hava kütlələrinə deyilir ki, onun hüdudlarında havanın şaquli hərəkətləri, əsasən də termik konveksiya üçün əlverişli şərait olsun. Belə hava kütlələrinə, adətən, soyuq hava kütlələri aid edilir. İsti səthin üzəri ilə hərəkət edən soyuq havanın aşağı hissəsi qızır və şaquli temperatur qradiyenti artır, nəticədə, atmosferdə intensiv konvektiv hərəkətlər yaranır. Bu da öz növbəsində, topa buludların yaranmasına səbəb olur. Rütübət tutumu çox olduqda və konveksiya troposferin çox hissəsini əhatə etdikdə Cu cong və Cb buludları inkişaf edir. Bu buludlardan yayda leysan yağışlar, dolu, qışda isə güclü qar yağır. İlin isti dövrlərində kütlədaxili ildırımlar da tez-tez təkrarlanır. Konveksiya özünün maksimal inkişafına günortadan sonrakı saatlarda çatır, çünki yer səthi bu vaxtlarda daha çox qızır və şaquli temperatur qradiyenti aşağı qatlarda çoxalır. Buna görə də konvektiv buludların miqdarı və leysanların təkrarlanması çox zaman günün ikinci yarısında baş verir. Axşamlar istilik azalır, dayanıqsızlıq zəifləyir, ildırım və yağıntılar isə tədricən kəsilir və buludlar dağılırlar. Gecə və səhər saatlarında aydın səma olur, ancaq bəzən səhərlər radiasiya dumanları əmələ gəlir ki, bunlar da günəş çıxandan sonra tədricən dağılırlar. Dayanıqsız hava kütlələrinin su hövzələri üzərinə yayılması zamanı başqa bir mənzərə alınır. Su hövzələri böyük istilik tutumu qabiliyyətinə malik olduğuna görə sutka ərzində dəniz və göllərin səthinin temperaturu az dəyişir. Yarandığı coğrafi rayonlara uyğun olaraq hava kütlələri coğrafi cəhətdən də təsnifatlaşdırılmışdır. Bu təsnifata uyğun olaraq, hava kütlələri arktik, mülayim, tropik və ekvatorial hava kütlələrinə ayrılırlar. Hansı səthin üzərində yaranmasından (quru və ya su) asılı olaraq bu hava kütlələri özləri iki yerə ayrılır: 1) kontinental; 2) dəniz. Hava kütlələrini işarə etmək üçün aşağıdakı qısaldılmış adlardan istifadə edilir: AKH – arktik kontinental hava; ADH – arktik dəniz havası; MDH– mülayim dəniz havası; MKH – mülayim kontinental hava; TDH – tropik dəniz havası; TKH – tropik kontinental hava; EH – ekvatorial hava. Arktik kontinental hava kütlələri – Arktika buzlaqları üzərində yaranır. Yarandığı yerlərdə dayanıqlı, az rütubət ehtiyatına və yaxşı görünüşə malikdir. Qışda bu hava kütlələri dayanıqlı, az buludlu və çox alçaq temperaturlu hava şəraitinə malik olurlar. Yayda isə kontinentlərə daxil olaraq dayanıqsız hala gəlirlər, ancaq burada havanın çox quru olması hava şəraitinin buludsuz və dayanıqlı olmasına səbəb olur. Qitələr üzərində havanın çox qızması onların transformasiyası ilə nəticələnərək mülayim kontinental havaya çevrilməsinə səbəb olur. Arktik dəniz hava kütlələri – Qrenlandiya və Şpitsbergen adaları üzərində yaranır. Yarandığı rayonlarda dayanıqlı, quru və yaxşı görünüşə malikdir. Bu hava kütlələri donmayan Norveç dənizi üzərindən keçərkən onların aşağı qatları rütübətlənir və isinir. Kontinentə daxil olarkən onlar artıq dayanıqsız hala keçirlər. Bu zaman konvektiv buludlar yaranmaqla, leysan yağıntılar və bəzən də şimşəklər müşahidə olunur. Mülayim enliklərin dəniz havası – bu hava kütlələri mülayim enliklərin su hövzələri üzərində yaranır. Yarandığı yerdə çox rütübətli və dayanıqsız olur. Onlar isti dövrlərdə kontinentlərə daxil olaraq qızırlar və bu zaman dayanıqsızlıq halları da çoxalır. Nəticədə, Cu cong və Cb buludları yaranır, leysan yağıntılar yağır və bəzən şimşək çaxır. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|