N. Ş. Hüseynov

 
əlaqədardır.  Burulğan  sürətini  tamamilə  meteoroloji  kəmiyyət 
olaraq  hava  hissəciklərinin  əyrixətli  trayektoriya  boyunca 
yerdəyişməsi  kimi  qəbul  etmək  olmaz.          Belə  bir  sürət  sahəsini 
təsvir edək. Hava axınına çəkilmiş normal boyunca düz xətli, qeyri-
bərabər sürətli hərəkət zamanı Ω ≠ 0 şərti ödənilir (şək. 90).  
 
 
 
 
                              
 
 
 
 
 
 
 
 
 
                           Şək. 89. Şaquli səthdə burulğan hərəkəti 
 
Digər  tərəfdən,  sürətin  paylanmasını  hava  hissəciklərinin  fırlanma 
hərəkəti kimi də qəbul etmək olar. 
 
          
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 Z 
 
   
Ω 
й 
 
 x 
 а)
 
 b)
 
 
Ω > 0 
 Ω < 0 
u
2 
u
1 
u
2 
u
1 
 
Ω > 0 
 
Ω < 0 
u
2 
u
1 
u
2 
u
1 
х
 
х
 

---

 
 
 
 Şək. 90. Düzxətli axında normal boyunca surətin qeyri bərabər    
        paylanmasında 
burulğan 
hərəkəti, 
(a) 
siklonik 
burulğan, (b)    
        antisiklonik burulğan 
     Bu zaman, 
0
y
u
x
v






, yəni 
0
Ω

 (şək. 91). 
     Belə ki,  
 
                               
p
ρl
1
y
p
x
p
ρl
1
Ω
2
2
2
2
2
















, 
 
     və ya 
 
                         
H
l
g
y
H
x
H
l
g
Ω
2
2
2
2
2
















. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
х
 
II 
b
2 
II 
b
1 
m 
m 
 
у 
 0 
а
2 
а
1 

---

 
 
 
 
     Şək. 91. Fırlanma hərəkətində burulğan sürətinin  nəzərə  
                                        alınmaması 
 
     Ω-nın  hesablanmasını 
p
2

  və  ya 
H
2

  laplasianlarının 
hesablanması ilə əvəz etmək olar. 
     Belə  ki,  siklon  mərkəzində 
p
2

>0  (və  ya 
H
2

>0), 
antisiklonlarda  isə 
p
2

<0 (və  ya 
H
2

<0) olduğu üçün siklonlar 
üçün Ω>0, antisiklonlar üçün isə Ω<0 uyğun gəlir. 
     D
m
  kəmiyyətinin  hesablanmasına  analoji  olaraq  L  konturu 
daxilində  Ω
m
-in  orta  qiymətini  aşağıdakı  düsturla  müəyyən  etmək 
olar: 
                                
Q
V
1
Ω
S
1
dL
S
m



 
    
                     
burada,  
     

V
  -  sürət  vektorunun  L  konturunun  verilmiş  nöqtəsində 
çəkilmiş toxunana proyeksiyasıdır.  
     Sirkulyasiyanın sürətlənməsi aşağıdakı düsturla təyin olunur: 
 
                  












L
L
dz
dt
d
dy
dt
dv
dx
dt
du
dL
dt
L
dV
dt
dQ

,    
          
buradan, 
 
                   






L
1
1
dt
dL
2
N
dt
dL
2
dp
ρ
1
dt
dQ


,       
              
burada,  

---

 
     L
1 
– ekvator müstəvisi üzərində L konturunun proyeksiyası (şək. 
92);  
     N  –  L  konturu  daxilində,  məsələn,  hər  1  hPa-dan  bir  çəkilmiş 
izobarik səthlərin və 1 m-dən bir çəkilmiş izotermik səthlərin (yəni 


1

 bərabər xüsusi həcm səthlərin) kəsişməsi zamanı yaranır. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
            Şək.  92.  Konturun  ekvator müstəvisinə proyeksiyası 
 
     Şəkil 
93-də 
şaquli 
müstəvi 
üzərində 
izobar-izotermik 
solenoidlər  təsvir  olunmuşdur.  N  kəmiyyəti  saat  əqrəbinin  əks 
istiqamətində 
p
   vektorundan 
T

  vektoruna  kiçik  bucaq  altında 
keçən zaman müsbət, saat əqrəbi istiqamətində keçdikdə isə mənfi 
işarə alır. 
     Üfüqi  müstəvi  üzərində  L  konturu  daxilində  vahid  səthə  düşən 
solenoidlərin  sayı  N  şaquli  müstəvisində  olduğundan  milyonlarla 
azdır.  Buna  görə  də  brizlərin,  dağ-dərə  küləklərinin  və  s.  izah 
 
ω 
L
1 
L
 

---