N. Z. Haciyeva

sıra  ğ'  samitindən  söhbət  gedir,  məsələn,  ting-dən  tat. 
tiri 
'd i r i ',  
keliğ
-dən  q.-balk. 
kelüw 
'g ə li ş '  və  s.  A.M.Şerbak 
türk  dillərində  qalın  ə  və  incə  ə  çalarlanna  malik  olan  ancaq 
bir-ə-senantmm  mövcudluğunu  güman  edir  [Şerbak,  1970, 
s.106].
Ulu  türkcədə  sözün  əvvəlində  ğ'  samitinə  rast 
gəlinməyib.  Z əif  səs  olaraq,  intervokal  mövqedə,  həmçinin 
qapalı  hecanın  sonunda  samit  qarşısında  və  sözün  mütləq 
sonunda ğ'  sabit olmayıb.
U'səsinin inkişaf tarixi adətən onun  saitlə birləşməsində 
təhlil edilir.
Ə ğ 'ə
 birləşməsində belə keçidlər mümkündür: 
ğ ’>q\  *yəğ'ən
  'qardaş  o ğ lu ',  qəd.-türk. 
yeq ən ,
  türkm.
yeqen.
Qədim  türk  yazılarında  ğ'  səsinin  q  səsinə  çevrilməsi 
məsələsi  ancaq  hipotetik  olaraq  həll  olunur,  buna  görə  də 
qədim türk lüğətlərində ğ'  səsi qrafik şəkildə qeyd edilmir. 
ğ '> y.  * у əğ 'ən   '
 qardaş oğlu ',  türk, 
y ey e n ,
 qazax, 
jiyen . 
G '
  səsi  itdikdən  sonra  qalan  saitlər  bir  uzun  saitə 
çevrilir:  şor. 
çe:n  '
 qardaş oğlu ',  xak. 
çc:n,
 alt. 
d*e:n.
Yakut  dilində  uzun  saitin  yerində  diftonq  yaranmışdır, 
müq. 
yəğ * ən -A vn
 yakut. 
seen  '
 nəvə '.
E ğ 'ü
 birləşməsində belə keçidlər mümkündür: 
ğ'>q: 
*bə:kəğ'ü
  'b e ş ə r ',  qəd.türk. 
bəşəqü,  *biləğ'u 
'
 bülöv d aşı',  qəd.türk. 
biləğir,  * k ü d ə ğ ’ü '
 kürəkən ', qəd.-türk. 
kü d əq ii
;  *təğ'ul  ' yoxdur', qəd.-türk. 
teqül
;
ğ r>y.  * tə ğ 'ü l'
 y oxdur', türk, 
deyil,
 azərb. 
deyil,
 q.-balk. 
tüyül,
  *biləğ*ü 
'
 bülöv d a şı',  uyğ. 
b ilə y  ’
 bülöv daşı'.
ğ > w  (y)\  *bo:/'əğ'ü  '
 b e şər',   tat. 
bişəw ,
  qum. 
bcşew ,
  q.- 
balk. 
bişew ,
  qazax, 
besew ,  noq.bescw :
  *bilə’ğü  'bülöv  daşı', 
qum 
bilew ,
  qazax, 
b i lew ,
  tat. 
b iləw ,
  noq. 
bilew ,
  türkm. 
b i lew. 
azərb. 
bülöv,
 çuv. 
p ilev.
G '
  səsi  düşdükdə  uzun  və  ya  normal  sait  əmələ  gəlir: 
*biləğ'ü '
 bülöv ',  alt. 
bilir,
  qırğ. 
bülö:,
 xak. 
pilo.
62 
________________________________________
Yakut  dilində  uzun  saitin  yerində 
ie
  diftonqu 
yaranmışdır, müq. 
b əışəğ ü -
dən yakut. 
behie '
 b e şər'. 
^/b irləşm əsin d ə belə keçidlər mümkündür: 
ğ ’>q\ 
*yiğ'irbe
  'iy ir m i',  qəd.türk. 
y eq in n i,
  uyğ. 
yiqirm o,
  qum. 
y iq in n a ,
  kr.qar. 
y iq irm i
,  tat. 
j'iq irm ə ,
  q.-qalp. 
jiqərm a\  *yiğ'it
  'cavan  o ğ lan ',  qəd.türk. 
y iq it,
  kr.qar. 
yiq it, 
qazax, 
jiq it,
 noq. 
y iq it,
 q.-qalp. j
iqit,
 türkm. 
y iq it.
ğ > y   *yiğ'irbə  '
 iyirm i',  qırğ. 
jıy ırm a ,
  qazax, 
р у ъ гт а , 
azərb. 
iyirini,
 qum. 
iyirini,
 q.-balk. 
jıyırm a .
ö 7samiti düşdükdə  uzun sait yaranır: 
*yiq'irbə  '
 iyirm i', 
noq. 
yırm a,
  yakut. 
sü .rb e,
  çuv. 
s ir im ,
  *yiqit  'cavan  oğlan', 
alt. 
d'i.%
 xak. 
çi:t. у
 səsi düşdükdən sonra qalan  saitlər uzun səs 
əmələ gətirir. Ancaq çuvaş dili  istisnadır.
İg  'ii
 birləşməsində belə keçidlər mümkündür: 
ğ'> q:  * k ig ’ü r-'
 gətirm ək',  qəd.türk. 
kiğür-. 
ğ ’>y.  *kiğür-'
 gətirmək ',  qırğ. 
kiyir-.
Ö ğ ’o
 birləşməsində bu keçidlər mümkündür: 
ğ ^ q -   *öğ’o y
  'böyük  ögey  qard aş',  qəd.  türk, 
öğoy, 
türkm. 
ö q cy  '
 ögey ',  qırğ. 
ö q ö y
 ' ö g ey ',   qazax, 
ö q ey  ’
 ö g ey ', 
noq. 
ö q ey
  ' ögey ',  tat. 
üqi,
  özb. 
üqəy;  * b ö ğ ’ə t '
 bənd ',  qazax. 
b ö q c t'
 b ən d ',  ' dəhnə '.
ğ ’> w   (v):  *ıiğ'əy
  'böyük  ögey  qardaş',  türk, 
iivey 
'ö g e y '; 
*böğ’ə t
  'b ə n d ',  türkm. 
b ö w ct
  'torpaq  b ə n d ',  çuv. 
p iv e
 ' b ə n d '.
G '
  səsi  düşə  bilər: 
*öğ'oy-
dən  alt. 
ö y
  'ö g e y ',  tat. 
bua'
 bənd  ',  *böğ'ət-dən, yakut. 
buo.
Yakut  dilində  ğ'  düşəndən  sonra  qalan  saitlər  uzun  sait 
halına  gəlmiş,  ondan  da  diftonq  yaranmışdır, 
*böğ'ər-
don 
yakut. 
b ü ö r '
 böyrək '.
Öğ'ü  birləşməsində bu  keçidlər mümkündür: 
ğ ’>q.  *öğür
  ' s ü r ü ' ,   çağ. 
öğür;  *töğ'~
dən  ' d ö y mə k ' ,  
' əzmək '  qəd.türk. 
töqüş  '
 döyüş'.
63

---