N. Z. Haciyeva
Yüklə 11,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
ğ ’> y *öğ'ür 's ü r ü ', qırğ. üyür, qazax, eyir, noq. eyiı 'a t sürüsü'; *töğiiş 'd ö y ü ş ', azərb. döyüş, q.-balk. tüyü) ' döyüş ', tat. t e y ' ə zm ək '. ğ '> w (v)\ *döğ’üş-dən türk, dövüş ’ döyüş ', * d ö ğ 'ü lA ə n türkm. d ö w ü l' döyülm ək'. ö ' səsi düşdükdə uzun sait yaranır, müq. *öğ'ürvQ xak. ö : r ' sürü ', tuv. ö:r, alt. ü:r. Yakut dilində ğ' səsi düşdükdən sonra yaranmış uzun saitin yerində diftonq əmələ gəlir, müq. * ö ğ 'ü r\ə üör. Üğ'ə birləşməsində belə keçidlər mümkündür: ğ f>q: * y ü ğ ’ən 'y ü y ə n ', qəd.-türk. yüqün, tuv. çuqen, qum. yü q en , qırğ. cüqön, qazax, jö q en . ğ '> y *yüğ'ən 'y ü y ə n ', türkm. üyatı. ğ '> K çuv. y iv c n 'y ü y ə n '. U ğ'ü birləşməsində belə keçidlər mümkündür: ğ '> q ' *tüğ'ün 'd ü y ü n ', çağ. tüqün. ğ '> y türkm. d ö yü m 'd ü y ü n ', qırğ. tüyün, qazax, töyin, q.-balk tüyüm . ğ '> w (v)r. *tüğ'ün, türkm. duw un 'd ü y ü n ', çuv. m ivi. Hətta ğ ' səsinin düşməsi halları mümkündür: *yüğür-, yakut. sii:r 'y ü y ü rm ə k '; *tüğ'ün 'd ü y ü n ', alt. tü:n. Birinci qapalı hecanın sonunda samitin qarşısında əğ ' birləşməsində ^ ’dəyişə bilər: ğ'> q: * tə ğ 'y d ə y m ə k ', uyğ. toq. 'd ə y m ə k ', türkm. deq, özb. teq, * e : ğ 'ə y m ə k ', uyğ. ə q 'ə y m ə k ', qəd.türk. eqri 'ə y r i '. ğ f>y \ * to ğ " dəym ək' , azərb. d o y e ğ '> iy . qumuq, qaraçalpaq, qazax, qırğız, tatar, qaraçav- balkar, şor dillərində əğ' birləşməsi //birləşm əsinə keçir, müq. *toğn dəym ək' və qazax, tiy, tat .try, q.-balk, tiy, q.-qalp tiy: *ə:ğ'x ə y m ə k ', qum. i y 'ə y ilm ə k ', q.-balk. iy -( il-), q.qalp. iy- (il), qazax, iy 'ə y m ə k ', qırğ. iy, tat. iy.- 64 ğ '> v. * təğ - dən 'dəym ək' çuv. tiv ri 'd ə y d i'; *əğ'-dən 'əym ək' avqalan 'ə y ilm iş '. İğ birləşməsində belə keçidlər mümkündür: ğ f>q: *iğ'nə 'i y n ə ', cağ. iqnə, özb. iqnə. ğ '> y. *iğ'nə 'i y n ə ', azərb. iyn ə, q.-balk. iyne, noq. iy"e, alt. iyne. ğ'> n: *iğ'nə 'i y n o ', qəd.türk. irinə. Öğ' birləşməsində belə keçidlər mümkündür: ğ ’>q\ *öğ'rən 'ö y rən m ək ', qəd.türk. öqrən, *öğ' 'ö y ü n m ək ', qəd.türk. öq 'ö y m ə k '. ğ ’>y. *öğ'ron 'ö y rə n m ə k ', azərb. öyrən , türk, öyren, noq. iiyren , qazax, öyren, qırğ. üyrcn, tat. öyrən-, qum. üyren-; *öğ'- 'ö y m ə k ', azərb. öy-. ğ '> v (и ): *ö ğ 'rəıı- 'ö y rə n m ə k ', türk.dial. övren-; *öğ’- ' ö y m ək ', türk, öv-, türkm. öw -. ö 's ə s i düşdükdə uzun, ya da normal sait yaranır: q-balk. iiren- ' öyrənmək' , qaq .ü.ren-. Yakut dilində uzun saitin yerində diftonq yaranmışdır, müq.yakut. üören- 'ö y rə n m ə k '. Ü ğ' birləşməsində belə keçidlər mümkündür: ğ'> q: * t ü ğ düyünləmək' , qəd.türk. tiiq-, tü q ın o ' düym ə' . ğ ’> y. qırğ. tü y m ö 'd ü y m ə ', q.-balk. tiiym e, noq. tüym c, qum. tiiym e, tat .tö ym o , qazax. töym e. Ü ğ' birləşməsində ^'səsinin düşmə hallan mövcuddur. * (ü ğ - ' düyünləmək ' ,çu \.tül& - 'd ü y ü n ləm ək ', tü m c ' d ü y m ə '. Sözün mütləq sonunda ə ğ ' birləşməsində bu keçidlər mümkündür: ğ'> q: * b əğ 'y b ə y ', qəd.uyğ. b ə ğ ' b əy ' , türkm .beq, xak. p iq ' mə’m u r '. ğ r>y. qum. b iy 'k n y a z ', 'b ə y ', qaq. f o / ' mülkədar' , azərb. boy, türk .bey, yakut. b i y ' böyük' . İğ ’ birləşməsində keçidlər mümkündür: 65 ğ'> q\ * çiğ ’\ \ y ' , qaq. çiq, türkm. çi:q, *çəriğ 'q o şu n ', qəd.uyğ. çəriq. ğ > y * ç ığ 'ç i y ' , qum., q.-balk., kr.qar .çiy. Sonuncu ^'səsi düşə bilər: tat. şı\ qaq. p / 'ç i y '. Yakut dilində iğ ’ birləşməsi uzun / səsinə çevrilmişdir, müq. *əliğ'-dən yakut. ili: 'ə l ' . (^'birləşm əsində bu keçidlər mümkündür: ğ ’>q: * b ö ğ " hö rü m çək ', qəd.türk. b ö q ' b ö y ə ', 'b ö v '. ğ '> y. qazax, böyi, qırğ. b ö y ü 'b ö y ə ' . Ğ ' samitinə ulu türkcədə əsasən iki affiksin tərkibində rast gəlinir. Birincisi, sifətin və fe'ldən törəmiş ismin -iğ' şəkilçisində, ikincisi, nisbi sifətin -liğ ° affiksində. -İğ' affıksində sonuncu ğ ' samiti xakos və şor dillərində saxlanır: xak. iz iğ 1' i s t i ', 'q a y n a r', şor. iziğ '. Tuva və tofolar dillərində - iğ ' affiksində sonuncu ğ ' səsi incəliyini itirmişdir: tuv. i z i ğ ' i s t i ', 'q a y n a r ', tof. ib iliğ ’'m aralı o la n '. Bə'zi türk dillərində -/g'affiksində sonuncu ^'səsinin к səsinə çevrilməsi müşahidə olunur: uyğ. b s s b k ' qaynar' , özb. bssıfa, qırğ. isik. Türk dillərinin çoxunda -iğ ' affiksində sonuncu ğ ' səsi itmişdir: q a y n a r', 'i s t i ', qum. ıssi, noq. issi, tat. icci, başq. iç i, türkm. ıssı vo s. Görünür, qədim türk dillərində fe'ldən törəmiş ismin -iğ' affiksində ğ ' səsi q səsinə çevrilmişdir, müq. qəd.uyğ. b iliq ' b ilik ', orx.-yen. biliq, qəd.uyğ. k o ç ü q 'k e ç id ', orx.-yen. ko çiq və s. Başqa türk dillərində r^'affiksi müxtəlif dəyişikliklərə uğrayır: -iğ '> i\r. q.-balk. k e l i w ' g ə li ş ', * keliğ '-dən qum. qeliw ; i ğ ’> ə m başq. k ilə w ' g ə liş ', Zv/əm 'bilik'; i ğ f> ü m noq. b ilü w 'b W xk ' , k e lü w ' g ə liş '; iğ > ü : qırğ. M w 'b ilik ', b e rü ' vermə' , alt. i z ü ' i s t i '; 66 i ğ ’>ü\ *biliğ-dən tat. Zv/w'bilik'; *keliğ-də n tat. k iiü 'g ə l i ş ', kelü, * kesiğ ’ iğ>r. *biliğ-dən yakut M / 'b i l i k '. Tuva və tofalar dillərində -iğ ' affiksində sonuncu ğ ' incəliyini itimıişdir. Nisbi sifətin -Ii:ğ' affıksinin inkişafı -1ı:ğ' affiksinin inkişafını xatırladır. Türk dillərinin əksəriyyətində sonuncu ğ ' səsi əvvəlcə к səsinə çevrilmiş, sonra isə düşmüşdür, müq. b itlik &////'b itli', əslik-d ən i s l i ' iy li', yellik> jelli-d ə n qazax, je ld i 'k ü lə k li', 'y e l l i ', y ə :rlik -dən türk, yerli, çuv. ir ik li 'a z a d ', 'könüllü' və s. Uyğur dilində -liğ ’ affiksi -lik, -lü k affiksinə çevrilmişdir: jü r ə k lik 'ü rə k li' , tü rlü k ' müxtəlif' v əs. Qırğız və altay dillərində -liğ ' affiksi -lü:(dü:,tü:) affiksinə çevrilmişdir: qırğ. k ü n d ü ' g ü n lü ', ccerdü 'y e r li ', alt. te r lü 'tə r W , kündii 'g ü n lü ' və s. Burada ön sıra variantının sonuncu saiti müəyyən dərəcədə arxa variantının sonuncu saitinə uyğunlaşıb. Belə ki, terliğ - d ə n 'tə rli' terliv>terlü: morfelinə inkişaf az ağlabatandır. Ksamiti Ulu türkcədə sözün əvvəlində у samitinin olması türkologiyanın mübahisəli məsələlərindəndir. Bə'zi türko loqlar, məsələn, A.M.Şerbak təsdiq edirlər ki, ulu türkcədə sözönü у samiti olmamışdır: "Müasir türk dillərinin əksəriyyətində sait foncmlərin sistemi və onların bölgüsü у samitinin sözün əvvəlində işlənməsini istisna edir. Sözün əvvəlindəki у samiti öz başlanğıcını kar dişarası s '(v ) spirantından götürür. S ' samiti öz əvvəlki keyfiyyətini əsasən çuvaş [ s ] və yakut [s] səslərində saxlamışdır. Ümumi fikrə görə, bu dillərdə bir sıra çox qədim xüsusiyyətlər aşkar edilir" [Şerbak, 1970, s.79-80]. Beləliklə, A.M.Şcrbakın fikrincə, altay dilində sözönü s ' səsi d ' səsinə, tuva, qazax və şorda ç səsinə, çuvaşda s', 67 Yüklə 11,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|