N. Z. Haciyeva

z > z \
  Bu  keçid  başqırd  dili  üçün  tipikdir,  müq. 
* fa zıl'
 qırmızı' ,  qırğ. 
fa zil,
 tat. 
fa z b l,
  qazax, 
fa zb l,
  türk, 
k ız ıl 
və  başq. 
f a z
 ь/; 
* u z m '
u z u n ',  tat. 
ъ гьп ,
  türk, 
uzun,
  qırğ. 
uzun 
və  başq. 
ъ г 'ь п
  və  s.  Türkmən  dilində  də  analoji  çevrilmə 
müşahidə olunur.
z> r.
  Çuvaş  dilində  intervokal 
[z]
  səsinin  [rj  səsinə 
çevrilməsi  baş  veımişdir,  müq. 
* u zm
' uzun' ,   türk, 
u zu n ,
  qırğ. 
uzun,
  tat. 
ъ гь п
 və  çuv. 
\ъ гь т ;  * y ü z ik 'ü z x \k ',
  türk, 
y ü z ü k
 və 
çuv. 
siri.
İntervokal 
[z]
  səsinin  [r]  səsinə  çevrilmə  mexanizmini 
izah  etmək  çox  asandır.  Əhatə  edən  sait  fonemləri 
[z]
  səsinin 
daha açıq olmasına imkan yaradır. 
Z
 samiti zəif artikulyasiyaya 
malik  olan  bir  fonem  kimi  onların  tə'sirinə  qarşı  dura  bilmir. 
Dilin  ucu  qabaq  dişlərdən  çəkilir  və  alveollara  qalxır.  Bu 
vəziyyətdə  olan  tələffüz  üzvləri  adətən  alveolyar  [/-]  səsini 
əmələ gətirir.  [Maniet,  1964, s. 18]
z> h.
  Yakut  dilində 
[z\
  səsinin  [/?]  səsinə  keçidi  baş 
vermişdir,  müq. 
* u z ı n \ \ z m '
,  türk, 
uzun
  və  yakut. 
uhun; 
* fa z il'
 q ırm ızı', türk, 
k ızıl,
 tat. 
fa z b l
 və yakut. 
kıhıl.
Türk  dillərinin  çoxunda  sözün  mütləq  sonunda 
[z]
  səsi 
saxlanır: 
* fa :z '
q ız ',  qəd.-türk. 
faz,
  türk, 
k ız,
  tat. 
fa z ,
  qazax. 
fa z ,
  q.-qalp.  q.-balk. 
faz,
  noq. 
faz,
  qum. 
faz,
  türkm. 
q ız,
  uyğ. 
faz,
  kr.-tat. 
faz,  *az,
  türk, 
az,
  tat. 
a °z,
  qazax, 
az,
  noq. 
az,
  qum. 
az,
  q.-qalp. 
az,,
  qar. 
az,  * k ö z '
göz' ,   qırğ. 
kö z,
  qar. 
k ö z
,  uyğ. 
kö z,
 noq. 
kö z.
z > z \
  Bu  keçid  başqırd  və  türkmən  dillərində  müşahidə 
olunur, müq. 
* k ı: z '
 q ı z ',  türk, 
kız,
  qazax, 
fa z ,
  tat. 
f a z  v ə
 başq. 
f a z )   * k ö z '
köz' ,   türk, 
g ö z,
  qırğ. 
k ö z  və
  başq. 
k ü z
; 
* ı : z '\ z '
. 
türk, 
iz,
 azərb. 
i z  v ə
 başq. 
i z )
 türkm. 
ı:z \
z>s.
  Altay,  xakas,  tuva,  şor,  tofalar  və  yakut  dillərində 
sözsonu 
[z]
  səsi  [
5]  səsinə  çevrilir,  müq. 
* a zv ə
 alt. 
as,
  xak. 
as, 
tuv. 
as,
  şor. 
as;  *aqız
  'a ğ ız ' və  xak. 
a:s,
  tuv. 
a:s,
  alt.,  qırğ. 
o;s, 
tof. 
a:s,
  yakut. 
u o s
' dodaqlar' ;  
* k a :z '
qaz'  və  xak. 
xas,
  tuv.
76
kas,
 tof. 
kas,
  şor. 
fa s ,
  alt. 
kas,
 yakut. 
xa:s~  * y a :z'
yay'  və  xak. 
ças,
  tuv. 
ças,
  tof. 
ças,
  alt. 
d'as,
  yakut. 
sa:s;  * fa :z '
qız'  və  xak. 
x is,
  tuv. 
fas,
  şor. 
fas,
  tof. 
fas,
  alt. 
fas,
  yakut. 
xı:s;  *söz v ə
  xak. 
sös,
 tuv. 
sös,
 şor. 
sös,
 yakut. 
ö s v ə
 s.
Başqa  türk  dillərində,  məsələn,  tatar  dialektlərində 
sözsonu 
[z]
  səsində karlaşma meyli müşahidə olunur.
z> r.
  Çuvaş  dilində  sözsonu 
[z]
  səsi  [/]  səsinə 
çevrilmişdir,  müq. 
* y a z '
y a y ',  türk, 
y a z,
  azərb. 
y a z,
  noq. 
y a z , 
tat. 
y a ° z '
y a z ',  çuv. 
5
'u r '
yaz
' ;  *ka;z'
qaz' ,   türk, 
kaz,
  qazax. 
fa z ,
 noq. 
k a z və
 çuv. 
xur,  * k ü z '
p a y ız ', türk, 
g ü z,
  alt. 
küs.
  noq. 
kö z,
  qırğ. 
küz,
 qum. 
q ü z v ə
 çuv. 
kir.
Bu  mövqedə 
[z]
  samitinin  rotasizmi  kam  bulğarlarının 
dilinə məxsusdur,  müq.  kam-bul. 
x i r '
q ı z ', 
faz-
dan çuv. 
xir.
  Bu 
mövqedə 
[z]
  səsinin  [/•]  səsinə  çevrilməsi  qapalı  hecanın 
sonundakı 
[z]
  səsinin zəifləməsilə izah olunur.
Bə'zi  türkoloqlar  çuvaş  dilində  ulu  dilin 
z
  səsinin 
rotasizmi  haqqındakı  məsələni  mübahisəli  hesab  edirlər.  Bir 
nöqteyi-nəzərə  görə,  çuvaş  dilində 
[z]
  səsinin  rotasizmi  daha 
gec  hadisə  sayılır.  Məsələn, Q.İ.Ramstedthesab edirdi ki,  guya 
ümumi  altay  dilində  iki  tipli  r   samiti  mövcuddur:  adi 
r   v ə  
incələşmiş  /;  ye'ni 
r'.
  İncələşmiş 
r
 samiti  monqal  və  tunqus- 
mancur dillərində  rkim i,  koreya  dilində  r  yaxud  /kim i,  amma 
çuvaş  dilindən  başqa  qalan  türk  dillərində 
z
  kimi  əks 
olunmuşdur.  Deməli, 
f a z '
q ı z ',  bzb/7'uzun'  kimi  tatar  sözləri 
fa r 'v ə   u rin
  sözlərindən  törənmişlər.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki, 
indiki 
zamanda  türkoloqların  əksəriyyəti  bu  baxışın 
tərəfdarıdır.
Lakin  bu  fikrin  yanlış  olmasını  sübut  edən  dəlillər  də 
gətirmək  olar.  Ulu  türkcədə  axrasında  vokalizmi  olan  sözlərdə 
incələşmiş 
r
 samiti  mümkün  ola  bilməzdi, 
f a r " q ı z 'v ə   fa r il 
'
q ırm ızı
' tipli  sözlər mümkün  deyildi.  Müxtəlif tipli  dillərdə  z  
səsinin  rotasizmi  çox  yayılmış  haldır.  Latın  dilinin  tarixində, 
fin  və  qədim  yunan  dillərinin  dialektlərində  və  bə'zi  german 
dillərində  həmin  şəraitlərdə  intervokal 
[z]  səsi  [r]  səsinə
77

---