Başlanğıc
1
samitinin dəyişmələri başlıca olaraq cəm
şəkilçisi
-lar,
nisbi sifət şəkilçisi
-lı,
eləcə də
1
samiti ilə
başlayan başqa şəkilçilərə aiddir. Yuxarıda göstərilən dillərdə -
la r
affıksi ancaq saitlə və ya sonorla bitən isimlərin əsasından
sonra saxlanır: qazax,
dala 'ç ö l ' -dalalar 'ç ö llə r ',
qırğ.
alm a
-
almalar,
qazax,
nar 'n ə r '-n a r la r 'n ə r lə r ',
qırğ.
ta y 'd a y '
•
taylar 'd a y la r ',
alt.
k ir 'd a ğ s ils ilə s i' - fır la r 'd a ğ s ils ilə lə r i'.
Əgər sözün əsası sonor olmayan hər hansı bir başqa
samitlə bitərsə, onda
-lar
affıksi
-tar//-dar
variantına uğrayır. •
Tar//-dar a ffık sm m
işlənməsi əsasın sonuncu saitinin kar və ya
cingiltili olmasından asılıdır: qazax,
z a t 'ş e y '
-
zattar 'ş e y lə r ',
k ız
’
q ız ' -k ızd a r 'q ız la r '.
Tuva, xakas, şor və yakut dillərində əsasən həmin
qaydalar qüvvədədir. Ancaq bunlarda cəm şəkilçisinin yeni -
nar
variantı meydana çıxır. Bu o zaman olur ki, sözün sonu
burun samiti
n (v ə y a n ) ilə
bitir.
Başqırd dilində
-lar
affıksi ancaq saitlə bitən əsasdan
sonra saxlanır.
P, t, s, s, z, ş, к, к
kar samitlərdən sonra
-ta t
affıksi çıxış edir,
a t
'a t'-a ° tta r 'a tla r ', ult 'o x '-u k ta r
'o x la r '; 1, m , n, n
sonorlarından və
j
samitindən sonra
-dar
affıksi gəlir:
til 'd i l ' - tild ə r 'd illə r ', uram 'k ü çə '-u ra m d a r
'k ü ç ə lə r ', k .a za n 'q a z a n '- ka°zandar 'q a za n la r'; r, z, w, у
samitlərindən sonra - -гаг affıksi işlənir:
ffiz 'q ı z '- kızza r
'q ız la r '.
Nisbi sifətin
-lı
affıksi o dillərdə variantlar yaradır ki, o
dillərdə kəmiyyət kateqoriyasının
-lar
və
-tar//-dar
variantları
var. Ən çox yayılmış
-tı//-d ı
variantlarıdır.
Mücərrəd isimlərin
1
samiti ilə başlayan
-lık
affıksi
-tik
d ik
variantlarına malik ola bilər: qazax,
a za ttık 'a z a d lıq ', aştık
'a c lıq ',
alt.
soğbm tık. 'sa lla q x a n a ',
xak.
tastığ 'd a ş lıq 'y ə
s.
88
Affıkslərində / sabit olmayan dillərdə denominativ
fe’İlərin
-la
affıksi də dəyişikliyə uğrayır:
başla
-əvəzinə
qazax,
basta 'b a şla m a q ',
xak.
tasta 'd a şla m a q ',
alt.
baıpta
'b a şla m a q 'və
həmçinin
-lan
affıksi: qazax.
solğbn
'solğun olm a q
' , xak.
aylaxtan 'h ə r lə n m ə k ',
alt.
kö b ü kten
'k ö p ü k lə n m ə k '
və s.
Z/’ samiti
Ulu türkcədə olan və bizim / kimi işarə etdiyimiz səs öz
artikulyasiyasına görə / səsinin artikulyasiyasından çox
fərqlənmişdir. Çuvaş dilindən başqa bütün türk dilləridə zəif
1
səsi ^kimi əks olunmuşdur. Çuvaş və həmçinin indi yox olmuş
Kambulğarlarının dillərində o, adi
1
səsinə çevrilmişdir.
r> ş: * kü m ü l' 'g ü m ü ş ',
qəd.türk.
kü m ü ş,
türk,
güm üş,
azərb.
güm üş,
qırğ.
g üm üş,
alt.
küm üş,
türkm.
küm üş,
tat.
köm iş; *k.ı:V 'q ı ş ',
qəd.türk.
kiş,
türk,
k iş,
qırğ.
kiş,
alt.
kiş,
tat.
kiş,
başq.
kiş,
qum.
kiş,
q-balk.
ffış,
azərb.
qış,
türkm.
qış,
kr.qar.
qış; *ya:V 'y a ş ',
qəd.türk.
yaş,
türkm.
y a ş,
azərb.
yaş,
türkm.
ya:ş,
özb.
y ö ş ,
qırğ.
/aş,
alt.
d'aş,
qum.
ya ş; *ə:Vik
'q a p ı',
qəd.türk.
eşik,
türk,
e şik 'h ə y ə t ',
qırğ.
e şik 'q a p ı';
*ут т Г 'i ş ', 'ta p ş ır ıq ',
qəd.türk.
yu m u ş,
qırğ.
ju m u ş.
Г>1.
Yuxarıda deyildiyi kimi, belə keçid ancaq çuvaş və
kam bulğarlarının dillərində baş vermişdir:
*küm üV 'g ü m ü ş ',
çuvaş
kim il; *kı:V 'q ı ş ',
çuv.
x il; * ya l’ 'y a ş ',
çuv.
s ’u / ' i l ' ;
* ə l’ik 'q a p ı',
çuv.
а /ьк 'q a p ı'; *уш т Г ' i ş ' ,
çuv.
s ’b m b l
' i ş '; *bə:P 'b e ş ',
kam.bul.
belem .
Görünür, sözün əvvəlində bu tipli / samiti istifadə
olunmayıb.
89
Л/sam iti
Ulu türkcədə sözün əvvəlində
m
samiti işlənməmişdir.
Əsl türk sözlərinin kökündə sözün ortasında samitin qarşısında
m
samitinə nadir hallarda rast gəlinir.
İntervokal pozisiyada, olduqca nadir hallarda olsa da, bu
samit saxlanmışdır:
*tam ır 'k ö k ',
tat.
ta°ım>r,
qazax,
tambr.
alt.
tambr,
özb.
tanıbr ' qan d a m a rı',
xak.
tam ır v ə
s.;
*tuman
'd u m a n ',
tat.
tbm an,
qazax,
tbm an,
noq.
tuman,
qum.
tuman
və s.
Sözün mütləq sonunda
m
samiti saxlanmışdır:
*kim
(k ə m ) 'k im ,
tat.
k im ,
qum.
k im ,
alt.
kem ,
qırğ.
k im ,
qazax.
kim ,
q.balk.
k im ,
yakut.
k im
və s., amma çox nadir hallarda rast
gəlinir.
Affikslərdə
m
samiti yaxşı saxlanmışdır: tat.
a tb m
'a tım ',
türk,
atım ,
qazax,
atım ,
q.qalp.
atbm ,
özb.
ö tb m ,
uyğ.
atbm,
tat.
a ld b m 'a ld ım ',
türk,
aldım ,
qazax,
aldbm ,
q.qalp.
aldbm ,
qırğ.
aldım ,
çuv.
ild im ,
özb.
ölbdm ,
uyğ.
aldbm
və s.
Türk dillərində
m
samiti törəmə ola bilər; müq. tat.
ya zm a ,
türk,
yazm a,
amma qazax
ja zb a ;
türkm.
alma 'a lın m a ',
çuv.
s ’ırm a
'y a rğ a n ',
özb.
batma,
amma qazax,
kespe
'ə r i ş t ə '.
Burada suffıksal
m
samiti
b
samitindən törəmişdir.
Tat.
kim ə,
qazax,
kem a 'g ə m i
' , amma şor.
kəb ə,
azərb.
kimi,
özb.
k ib iv ə
s. sözlərdəki
m
samiti də həmin mənşədəndir.
Çuvaş dilində sözün mütləq sonunda
m n
mənşəyinə
gedə bilər:
*uzun
-dan
у ы ъ т
'u z u n ',
*tütiin
-dən
tidim
'tü s tü ', *yun-dan sb in 'y u n '
və s.
N
samiti
Ulu türkcədə sözün əvvəlində
n
samiti işlənməmişdir.
M üxtəlif türk dillərində intervokal pozisiyada
n
samiti
olduqca sabit olub:
*ana,
qəd.türk.
ana,
türk,
ana,
azərb.
ana,
qar.
ana,
kr.tat.
ana,
noq.
ana,
qazax,
ana,
tat.
a°na: *sana-
90 _______________________________________
's a y m a q ',
qəd.türk.
sana-,
azərb.
sana-,
q.qalp.
sana-,
qar.
sana-,
türkm.
sana-,
noq.
sana-,
qum.
sana-,
qırğ.
sana-,
qazax.
sana-,
türk,
san-,
tat.
sa na.
Söz daxilində samitlərlə birləşmədə
n
daha az sabitdir.
Sözün mütləq sonunda
n
samiti adətən saxlanmışdır:
*yan,
qəd.türk.
yan,
azərb.
ya n ,
türk,
ya n ,
tat.
y a n,
qum.
yan,
qaq.
yan,
türkm.
ya n ,
qar.
yan,
qazax,
ja n ,
q.qalp
.ja n ,
qırğ.
can,
özb.
y ö n ,
alt,
d ’an,
xak.
çan; *kü:n 'g ü n ',
türk,
gün,
azərb.
gün,
tat.
kön,
qum.
qün,
noq.
köıı,
qazax,
kön,
q.qalp.
kön,
uyğ.
kün,
qırğ.
kün,
özb.
kü n ,
alt.
kü n ,
tuv.
xün,
xak.
kü n ,
çuv.
кип,
*o:n 'o n ',
qəd.türk.
on,
türk,
on,
azərb.
on,
qum.
on,
noq.
on,
qaq.
on,
türkm.
on,
q.qalp.
on,
uyğ.
on,
qırğ.
on,
alt.
on,
tuv.
on,
xak.
on,
yakut.
uon,
çuv.
vun.
n>m.
Çuvaş dilində sözsonu
n
səsinin
m
səsinə
çevrilmə hallan müşahidə olunur:
*tütün 'tü s tü ',
çuv.
tidim ;
*uzun,
çuv.
у ы ъ т
və s.
Affiksal
n
samiti
affikslərdəki
1
samitinin
xüsusiyyətlərini təkrar edir.
Öndə
n
samiti
başlıca
olaraq
iki
şəkilçidə
assimlyasiyaya mə’ruz qalır-
-ntn,
yiyəlik və
-nı
tə ’sirlik hal
şəkilçilərində.
Aflikslərin ilk
n
səsi o türk dillərində assimlyasiyaya
uğrayır ki, onlarda
-lar, -lı, -lık, -la, -lan
şəkilçilərində / samiti
assimlyasiyaya m ə’ruz qalır.
Yiyəlik halın
-nın
affıksindo başlanğıc
n
samitinin [t] və
ya [d] samitləri ilə əvəzlənməsi baş verir. Nəticədə
-tın //-d m
variantları yaranır: at-dan alt.
attın 'a tın ',
ot-dan qazax,
ottbn
'o tu n ', ıo l-d a n 'q o l' ko ld b ü 'q o lu n '.
Affiksin başlanğıc
ıı
samiti ancaq saitlə və ya sonor
samitlə bitən əsaslardan sonra qalır. Əsasən bütün türk dilləri
üçün ümumi olan bu qayda ayrı-ayrı dillərində bə’zi istisnalara
malikdir. Xakos vo tuva dillərində
-ntn
affiksi ancaq cingiltili
samitlərdən sonra işlənə bilər. Altay, qazax, qaraqalpaq və şor
91
Dostları ilə paylaş: |