N. Z. Haciyeva

Bir  sıra  türk  dillərində  sözsonu  p  samiti  saxlanılır: 
* a ç '
a ğ ',  qəd.-türk. 
aç,
  türk, 
aç,
  qum. 
aç,
  türkm. 
aç,
  qırğ. 
aç, 
özb. 
Öç,
 alt. 
aç,
  q.-balk. 
aç,  *üç,
  qəd.-türk. 
üç,
 azərb. üp,  türkm. 
üç,
 qaq. 
üç,  qırğ.üç,
  alt. 
üç,
  q.-balk. 
üç,
 kr.-tat. 
üç;  * k ü :ç '
güc', 
qəd.-türk. 
k ü ç,
 türk, 
g ü ç,
 qum. 
qüç,
 türkm. 
qüyç,
 qırğ. 
kü ç,
  özb. 
küç,
 alt. 
küç,
 kr.tat. 
kü ç,
 q.-balk. 
küç.
ç>s.
  Yakut dilində  sözün mütləq sonunda 
ç
 səsi 
5 səsinə 
çevrilmişdir:  müq. 
*ıç,
  qəd.türk. 
ıç,
 türk, 
iç,
  azərb. 
iç,
  qum. 
iç. 
türkm. 
iç,
  alt. 
iç,
  q.-balk. 
iç
 və  yakut 
is;  * k ü :ç 'g u c ',
  qəd.türk. 
küç,
  türk, 
g ü ç,
 özb. 
k ü ç,
 qum. 
qüç,
 qırğ. 
k ü ç
 və yakut. 
ku:s.
Başqırd və xakas dillərində  sözsonu 
s
 səsi analoji tərzdə 
əks  olunur: 
k ü ç
-dən  başq. 
k ü s
' güc' ,   xak. 
kü s;
  ap-dan  başq. 
a s '
 ac' ,  xak. 
as.
Ç
 samitinin  bütün pozisiyalarda  eyni  dəyişikliyə  mə'ruz 
qaldığı  dillərdə  son  pozisiyada  da  dəyişmə  xüsusiyyəti 
saxlanılır,  müq.qazax.,  noq.,  q.-qalp 
a ş '
a c ', 
Ğ ş'ü ç '  (ç>ş), 
tat.miş.,  barab.tat,  qar.qal. 
ац
 ' a c ' , 
кйц  ( ts )
' güc' 
(ç>u  (ts
) ), 
tat. 
a ° ş 'a .c ',  k ä ş
' güc' 
(ç>ş);
  ı>p-dən çuv. 
v is
' son' ,  
ağaç
-dan 
(ç> s) ıv b s 1'
 ağac'  v əs.
Azerbaycan  dilində  sözün  mütləq  sonunda 
ç
  səsinin  c 
səsinə  keçməsi  özünü  göstərir: 
aç
-dan 
a c '
a c ',  ap-dan 
a c 's o n ', 
kü ç-d ə
 n  güc,  amma  bu  dəyişmə  müntəzəmliyi  ilə 
fərqlənilmir, müq. azərb. 
saç,
  sap 'g ü n ah '  və s.
Affikslərdə  p  samiti  ya  qorunub  saxlanmış,  ya  da 
göstərilən  konkret  dildə  baş  vermiş  dəyişmələrə 
0  da  mə'ruz 
qalmışdır.
SONOR SAMİTLƏR 
L samiti
Ulu  türkcədə  sözün  əvvəlində 
1
  samiti  işlənməmişdir. 
Müasir türk dillərində  /  samiti  ilə başlayan  sözlər  əksərən  fars
86
və  ərəb  dillərindən  alınmalardır.  Çuvaş  dilində  sözün 
əvvəlində /  samiti mümkündür.
Türk  dillərinin  çoxunda  intervokal  mövqedə  /   samiti 
saxlanmışdır: 
*alağ
  'a l a ',   qəd.-türk. 
ala,
  türk, 
ala,
  alt. 
ala, 
qazax, 
ala,
  q.-qalp. 
ala,
  noq. 
ala,
  qırğ. 
ala,
  türkm. 
ala,
  qar. 
ala; 
* b u lu t'
bulud',  qəd.-türk. 
bulut,
  türk, 
bulut,
  özb. 
bulut,
  noq. 
bbibt,
 tat. 
bblbt,
 türkm. 
bulut,
  qar. 
bulut,
 uyğ. 
bulut,
 qırğ. 
bulut, 
alt. 
bulut,
 azərb. 
bulud,
  tuv. 
bıılut,
 çuv. 
p ilit.
Sözün  ortasında  samitlərlə  birləşmədə  /   samiti  az 
sabitdir.  Bir  sıra  türk  dillərində  (tatar,  başqırd  və  s.),  xüsusilə 
onların 
dalektlərində,  /   samitinin  düşmə  hallan  müşahidə 
olunur: 
kiltər-
 dən  tat. 
k i  tər-  'g ə tir m ə k ',  ultır-dan  u tır  'o t u r ', 
bulğan-dau
  başq. 
buğan  'o la n ',  kalğan-dm   kağan  'q a la n ', 
bolsa-dan
 q-qalp. 
bosa  'o ls a '.
Sözün  mütləq  sonunda  /   samiti  olduqca  sabitdir: 
*yə:J 
'y e l ',
  qəd.türk. 
y e l,
  türk, 
y e l,
  azərb. 
y e l,
  qum. 
y e l,
  başq. 
y e l, 
tat. 
c 'i l ,
  türkm. 
y el,
  q-qalp. 
je l,
  qazax, 
je l,
  qırğ. 
je l,
  çuv. 
s il; *  
y o :l  'y o l ',
  qəd.türk. 
y o l,
  türk, 
y o l,
  noq. 
y o l
  q-qalp. 
jo l, 
qırğ. 
col,
 tat. 
у  ul,
 başq. 
у  ul,
 türk, 
y o l qum . ya l,
 çuv. 
s iıl.
Özbək  dilində  (farslaşmış  şivələrdə)  palatal  və  velyar  /  
arasındakı  fərq  itmişdir-  halbuki  başqa  türkcələrdə  bu  fərq 
aydın  görünür.  Özbək  dilindəki  /  ortaavropa  tipində 
/ 
samitidir.
Affikslərdə  başlanğıc  /   samitinin  sabitlik  dərəcəsinə 
görə  türk  dillərini  iki  qrupa  bölmək  olar.  Affikslərdə  başlanğıc 
/ samiti  olduqca  sabit  olan  dillər  var.  Bu  sıraya bimci  növbədə 
oğuz  qrupu  türk  dilləri-  türk,  Azərbaycan,  qaqauz,  türkmən 
dilləri,  sonra  karluk  və  qıpçaq  qruplarından  özbək,  uyğur, 
qumuq, qaraçay-balkar,  noqay  və kpım-tatar dilləri  mənsubdur.
Başqa  türk  dillərində  affiksal  /   samiti  assimilyasiyaya 
uğramışdır.  Bunlardan  altay,  tuva,  xakas,  şor,  qırğız,  qazax, 
qaraqalpaq, başqırd və yakut dillərini  göstərmək  olar.
87

---