Nabiyeva dilnozaning gistologiya va embirdologiya

Mono va polispermiya xrdisalari. Tuxum xujayraning ururlanishi uchun bitta spermatozoid kerak buladi. Ururlanish-dan keyin ikkala jinsiy xujayralarning yadrolari kushiladi va bitta organizm tarakkiy eta boshlaydi. Bu xodisa monosper-miya deb ataladi. Ammo 1890 yilda S. Ryukkart kaptarning bitta tuxum xujayrasiga 15-25 tagacha spermatozoid kirganligini aniklagan. Bu xodisa polispermiya deyiladi. Agar tuxum xu-jayraga ortikcha spermatozoid kirsa, rivojlanish buziladi. Bo-shka spermatozoidlarning sentriolasi maydalanish markazini belgilaydi va birdaniga bir necha blastomerlar xosil bulib, embrion yashovchanligini buzadi. A. S. Ginzburg (1963) ma’lumo-tiga kura, tuxum bitta spermatozoid bilan ururlangandan keyin «tusik» xosil buladi va «ururlanish kobiri» shakllanadi

Ammo ba’zi xayvonlarda polispermiya konuniyat xolatida uchraydi. Masalan, xasharotlar, urgimchaksimonlar, korinoyokli mollyuskalar, akulasimonlar, ximerasimon baliklar, dumli amfibiyalar, repteliyalar, kushlarda bitta tuxum xujayra bir nechta spermatozoid bilan ururlanadi.

Tuxum xujayradan ajraladigan moddalar spermatozoidga ta’sir etishi va uni uziga jalb kilishi ancha oldindan ma’-lum. F. R. Lilli (1912-1921) aniklashicha, dengiz tipratikani-ning suvga tushgan tuxumi («tuxumli suv») spermatozoidning xarakatini tezlashtiradi. Bu modda erkak (samets)ning uziga xam ijobiy ta’sir kursatadi. «Tuxumli suv» dengiz yulduzi, mollyuskalar, tugarak orizlilar, baliklar va amfibiyalarda xam aniklangan.
Tuxum xujayradagi ururlanishga yordam beradigan moddani Lilli (1919) fertilizin deb atadi. Bu modda tuxumning ustida, pustida buladi va glikoprotein yoki mukopolisaxariddan tu-zilgan bulib, ular xam xar xil xayvonlarda xar xil buladi. SHunga kura, fertilizin xam xar xil tuxumda xar xil buladi. Uning molekulyar massasi 300.000 ga teng.Spermatozoid sitoplazmasi ustida antifertilizin moddasi uchraydi. A. Tayler (1958) fikricha, bu modda fertilizinga anti­gen-antitelo xisoblanadi va kulfga kalit turri kelgandek, bir tur xayvonlarda bir-biriga turri keladi, boshka turlarning jinsiy xujayralariga turri kelmaydi. SHuning uchun xam tabi-atda xar xil tur xayvonlarning jinsiy xujayralari uzaro kushilavermaydi. Fertilizin ba’zi xayvonlarning tuxumida bulmaydi va ular bemalol ururlanadi. Bu moddalarni M. Gartman (1940) gamonlar yoki gametalar gormoni deb atadi. Tu-xum xujayra gormonini ginogamon, spermatozoid gormonini androgamon deb atadi. Tuxum xujayradagi ginogamon - 1 sper-matozoidni faollashtiradi, ginogamon - 2 yoki fertilizin jin-siy xujayralarni uzaro kushiltiradi. Spermatozoiddagi and-rogamon - 1 xujayraning xarakatini sekinlashtiradi, andro-gamon - 2 tuxum pustini eritadi.I.I.Sokolovskaya (1947) kuyonlar kam (1000 ta) yoki kup (100.000 ta) spermatozoid ishlab chikarsa, urrlanish sodir bul-masligini kuzatgan. uzilib, tashkarida koladi. Uzi ichkariga kirib, tuxum xujayra echki, chuchka va boshka xayvonlarda kuzatilgan. Bunday noturri rivojlanish urrochi embrionning jinsiy beziga erkaklik jinsiy bezining ta’siri tufayli sodir buladi. Baliklar tarakkiyotining dastlabki boskichlarida erkaklarini estro­gen gormoni bilan oziklantirilsa, urrochi individga ayla-nishi mumkinligi isbotlangan. Urrochi individlarni andro-gen gormon bilan oziklantirilsa, erkak individga aylanishi mumkin. Sut emizuvchilarga jinsiy gormonlarni in’eksiya kilinganda ikkilamchi jinsiy belgilar uzgarishiga, gonadalarning jaroxatlanishiga olib kelishi mumkinligi is-botlandi. Ammo bunday yul bilan gonada boshka jinsiy bezga aylanmaydi. Volf va Myuller kanallari shakllanishi-ning genlar bilan bir katorda jinsiy bezlarning gormon-lari xam boshkaradi. Tovushkonlar embrioniga ularning xa-yotchanligini buzmasdan ta’sir etish orkali yukoridagi fik-rlar isbotlandi.
Xayvonni oxta (kastratsiya) kilish chorvachilikda keng foy-dalaniladigan usul xisoblanadi. Bu usul erkak mollarni sukimga bokish uchun kullaniladi. Agar erkak embrion 19 kundan oldin axtalansa, myuller kanali saklanib koladi, lekin tashki jinsiy belgilari urrochi individga uxshamaydi. Xuddi shu tajribani 24 kundan keyin utkazilsa, erkak embri­on tarakkiyoti normal utadi. 19-24 kunda bu tajriba utka-zilsa, turli shakldagi germafroditizm paydo bulishi mum-kin. Urrochi individga kup mikdorda androgen gormoni be-rilsa, ularda erkaklik jinsiy belgilari paydo bulishi kuzatilgan. Kalamushlarning erkak embrioniga antiandrogen (siroteran) berilganda ular gavdasining tashki tomonida urr-ochi individning tashki jinsiy belgilariga uxshash bulgan bel-gilar paydo bulishi tajribalarda isbotlangan.