Nabiyeva dilnozaning gistologiya va embirdologiya

Implantatsiya turlari. Sut emizuchilarda implantatsiya-ning uch turi mavjud: sentral, ekssentral, interstitsial.
Sentral implantatsiya juft tuyoklilar, tok tuyoklilar, tovushkonsimonlar va boshka xayvonlarga xos bulib, ularda bla-stotsista bachadonning shillik kavatiga kirmaydi, uning bush-ligining markazida joylashadi.
Ekssentral implantatsiya sichkonlar, kalamushlar va kush-oyoklarda uchraydi. Bularda blastotsista bachadonning bushligi-dan kriptasiga utib, implantatsiya kamerasini xosil kiladi. Keyinchalik usuvchi detsidual xujayralar implantatsiya kame-rasi bilan bachadon bushligi orasini yopadi. Embrion bachadon devorining shillik epiteliy xujayralarini eritib, birik-tiruvchi tukimaga etadi va implantatsiya sodir buladi.
Interstitsial implantatsiya kurshapalaklar, kumsichkonlar va primatlarga xos bulib, ularda blastotsista bachadon yorigi-dan uning shillik kavatini buzib, biriktiruvchi tukimaga eta-di. Ularning bachadonida kripta bulmaydi.
Sudralib yuruvchilar tuxumida sariklik moddasi kup bula-di. Ulardan kelib chikkan sut emizuvchilar tuxumida esa sa-riklik moddasi yanada kuprok bulishi kerak edi. Evolyusiya jarayonida sut emizuvchilar embrional tarakkiyoti yanada uzok-rok davom etadigan buldi. Tuxumning sariklik moddaga boy bulishi fiziologik va ekologik jixatdan fakat yirik xay-vonlarga xosdir. CHunki sudralib yuruvchilar mostodenzavr, dip­lodok, braxiozavr kabi yirik xayvonlardan kelib chikkan. Bir-lamchi sut emizuvchilar uncha yirik bulmagan va shunga mos ra-vishda tuxumlari kichik bulgan. Buning sabablari kuyidagilar: 1. Tuxumdagi sariklik moddasi va kisman oksil ozik modda si-fatida embrionga utadi. Bu moddalar tuxum xosil bulishi davrida unda yshiladi. Bu esa tuxumdondagi tuxum xajmiga ta’sir etmaydi. Bunday tuxumlar sudralib yuruvchilar va kushlarda buladi. Oksil sariklik moddasidagi asosiy ozik bulib koladi. Bunday tuxumlar yomgir chuvalchangi va kopchiklilarda buladi.
Implantatsiyadan keyin embrion bachadon xisobidan ozik-lanadi. Bunday oziklanish chayonlarda, yuldoshli sut emizuvchi-larda buladi va bachadonda embrion rivojlanishi uchun cheksiz kulay imkoniyatlar yaratiladi. SHuning uchun tuxumdondagi tu-xumda ozik modda kam tuplanib, tuxum kichik bulib koladi.
Sut emizuvchilar bachadoni tuzilishining xilma-xilligi embrionning normal rivojlanishiga moslanishidir. Jumla-dan, kemiruvchilar turkumining vakillari Er sharida verti­kal va gorizontal jixatdan juda keng tarkalgan bulib, yashash sharoitiga morfologik jixatdan yukori darajada moslashgan. Natijada kemiruvchilarda shakl xosil bulish evolyusiyasi turli yullar bilan borgan. Ba’zi xayvonlarda turning saklanib koli-shi kupayishning tezlashishi xisobida amalga oshgan. YAshash sharoitiga karab bir-biridan morfologik jixatdan fark kila-digan kemiruvchilar bachadonining tuzilishini solishtirib urganish kuplab ma’lumotlar beradi. Seversov kushoyogi, kichik kushoyok, katta kumsichkon, turkiston kalamushi, jayra, urmon sichkoni va urmon olmaxoni 4 ta oilaga kiradi. Jayra erta baxorda kupayishga kirishadi va bolalari mart oyining oxi-rida inidan chika boshlaydi, bir yilda 1-3 ta bola tugishi mumkin.
Urmon olmaxoni baxorda uykudan uygonadi va 2-4 ta bola tugadi. Urmon sichkoni bir yilda bir necha marta kupayib, bir martada urtacha 3-5 ta bola tugadi. Turkiston kalamushi xar bir tugishda urtacha 7-9 ta bola tugishi mumkin. Seversov kushoyogi uz dushmanidan ustalik bilan yashirina oladi va bir yilda bir marta kupayib, urtacha 3-4 ta bola tugadi. Kichik kushoyok sekin yuguradi va bir yilda 2 marta kupayib, xar bir marta urtacha 1-4 ta bola tugadi. Katta kumsichkon koloniya bu-lib yashaydi va bir yilda 2-4 marta kupayib, 15 tagacha bola tuEishi mumkin. Jayra, Seversov kushoyogi, urmon olmaxoni yashash sharoitiga kuprok moslashgan bulib, bir yilda bir marta ku-payadi. Ular 1 tadan 4 tagacha bola tugishi mumkin. Koloniya bulib yashaydigan kemiruvchilar yil buyi kupayib, bir tugish-da urtacha 8 ta bola tugadi. Kupayish intensivligi bachadon tuzilishiga xam boglik. Jayra bachadoni kin, bachadon tanasi, embrion rivojlanadigan bachadon shoxchasidan iborat. Urmon olmaxonining bachadoni shunga uxshash bulib, ularda bachadon tanasi birmuncha uzunrok buladi. Agar bachadon 30 mm dan uzun bulsa, bachadon tanasining uzunligi 12 mm ni tashkil etadi.
Kemiruvchilar bachadonining tuzilishi uning necha marta ku-payishi va bir marta kupayganda kancha bola tugishiga boglikdir.

E volyusiya jarayonida turning saklanib kolishi ba’zi xay­vonlarda morfologik belgilarning rivojlanishi va kupayish­ning intensivlashuvi bilan boglik. Bachadon tuzilishining uz-garishi bunga yakkol misol buladi. Ammo bachadonning rivojla-nishi aromorfoz emas. Kemiruvchilar yashab kolishi tez kupay-ish yuli bilan amalga oshgan. Ayrim xayvonlar va odam bacha-doni bir shoxli bulib, ularning embrioni bachadonda yaxshi sak-lanadi. Xayvonlarda xar xil morfologik moslashishlar bul-ganligi sababli ularning bachadoni xam xar xil tuzilgan. Ma-salan, ikkita, bitta bachadonli, ikki shoxli, bir shoxli bacha-donlar farklanadi . Ikkita bachadonning xar bir shoxi aloxida-aloxida kinga ochiladi. Bunday bachadon ba’zi kemiruvchilar, kurshapalaklar va fillarda buladi. Ayrim shoxli bachadonning shoxlari kinga ochiladigan joyida birlashib, bitta bachadonga aylanadi. Bun-day bachadon ba’zi kemiruchilarda, kurshapalaklarda buladi. Kur-shapalak bachadoni ikki shoxli bulsa xam, chap tuxumdondan etil-gan tuxum bachadonning ung shoxchasiga utishi mumkin.