Namangan muhandislik-texnologiya instituti
Yüklə 1,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 2.1.
Ch.Darvingacha evolyusiya to‘g‘risida fikrlar 3. Organik olamning tarixiy rivojlanishi haqidagi ta'limot XIX asr o‘rtalarida yaratilgan bo‘lsada, biroq evolyusion ta'limotga doir ba'zi malumotlar, g‘oyalarni paydo bo‘lishi juda qadimgi davrlarga borib taqaladi. Organik olamning paydo bo‘lishi to‘g‘risidagi tushunchalar ko‘p jihatdan odamlarni tirik tabiatni bilish darajasi bilan uzviy aloqador bo‘lgan. Inson tabiatni ijtimoiy mehnat faoliyatining dastlabki qadamlaridanoq o‘rgana boshlagan. Uning bu sohadagi tajribasi, bilimi foydali o‘simliklarni topish va ekish, yovvoyi hayvonlarni ovlash va xonaqilashtirish jarayonida tobora ortib borgan, takomillashgan. Keyinchalik bu bilimlar turli tarixiy davr va ijtimoiy formatsiyalarda amaliy biologiya, tibbiyot, qishloq xo‘jalik sohasi bo‘yicha sekin-asta kengaya borgan. Qadimgi sharq mamlakatlarida yozilgan ba'zi asarlarda olamning moddiyligi, tabiat qonunlarining tabiiy harakteri va tirik mavjudotlarning tabiiy ravishda vujudga kelishiga mansub ayrim fikrlar uchraydi. Chunonchi qadimgi misrliklarga ko‘p shifobaxsh o‘simliklar, davolash vositalari, gigiena qoidalari ma'lum bo‘lgan, jarrohlikning nisbatan rivoji esa anatomiya asoslarini bilishga imkon bergan. Misrda eramizdan 3000 yil muqaddam bug‘doyning 3 turi, arpaning 3 turi, tariq, no‘xat, zig‘ir, tok va boshqa o‘simliklar ekilgan. Hindistonliklarning eramizgacha bo‘lgan davrdagi VIII asrda yozilgan «Hayot kitobi» nomli asarida olamning moddiyligi va uning 5 ta element (yer, suv, olov, havo, efir) dan iboratligi haqida fikr yuritilgan. Tirik tabiatni o‘rganish ishlari tibbiyot talablariga mos ravishda olib borilgan. Shu sababli ular 760 ta xilma-xil shifobaxsh o‘simlikni bilganlar. Murtakning rivojlanishi ustida olib borilgan dastlabki kuzatishlar ham qadimgi hindlarga tegishlidir. Bu o‘sha davrda Hindistonda anatomiya, embriologiya kabi fanlarning rivoj topganligidan dalolat beradi. Qadimgi Xitoyda ham tabiatshunoslik birmuncha rivojlangan. Qishloq xo‘jaligida almashlab ekish joriy etilgan. yerlarni o‘g‘itlashda, sug‘orishda birmuncha yutuqlar qo‘lga kiritilgan. Eramizdan 3000—4000 yillar ilgari hayvonlarning yangi zotlarini (ot), o‘simliklarning navlarini (manzarali o‘simliklarni) chiqarishda tanlash usuli qo‘llanilgan. Eramizdan oldin 298—238 yillarda yashagan xitoylik faylasuf Syun Szi odam bilan hayvonlar o‘rtasidagi farq haqida gapirib, inson aql-idrokka ega, jamiyatda yashab, o‘z harakatlarini birlashtiradi, bu esa o‘ziga qaraganda kuchliroq bo‘lgan hayvonlar ustidan hukmronlik qilishga, ulardan o‘z maqsadlarida foydalanishga imkon beradi, degan edi. O‘simliklar bilan hayvonlar olamini xitoylar qadimdan o‘rganganlar. Eramizgacha bo‘lgan 530—470 yillarda yashagan Geraklit barcha borliq va tafakkur asosini qarama- qarshiliklar kurashi tashkil etadi, koinot yaratilmagan u olov, havo, suv va yerning bir-biriga aylanishi natijasidir, degan. Organizmlarning tabiiy ravishda vujudga kelishi g‘oyasi qadimgi Yunonistonda keng o‘rin oladi. Masalan, Fales barcha tiriklik suvdan, Anaksimen hayvonlar va odam dastlabki loyqadan, Anaksimandr esa hayvonlar namlikdan vujudga kelgan, odam dastlab baliqlarga o‘xshagan ular esa o‘z navbatida boshqa hayvonlar turidan paydo bo‘lgan, degan fikrlarni quvvatlaganlar. Keyinchalik Qadimgi Yunon olimlaridan Levkipp (eramizgacha bo‘lgan 500—440 yillar) va Demokrit (460—370 yillar) atomistik nazariyani yaratganlar. Eramizdan oldin V asrda yashagan vrach va shoir Empedokl tabiat asosini 4 element (suv, yer olov va havo) tashkil etadi, ular doimiy, yo‘qolmay birbiriga qo‘shiladi va yana ajraladi, deb e'tirof etgan. Yunon olimlaridan Gippokrat (eramizgacha bo‘lgan 460—477 yillar) va uning shogirdlari tibbiyot nazariyasini yaratishda biologiya bilimlaridan keng foydalanganlar va tajriba va kuzatishlar olib borganlar. O‘sha davrda anatomiya-fiziologiya sohasidagi ma'lumotlar uncha puxta bo‘lmasligiga hamda ichki organlarning tuzilishi va funksiyasi haqidagi tasavvurlarda kamchiliklar mavjudligiga qaramay, gippokratchilar biologiyaga oid ko‘p masalalarni hal etishga harakat qilgan. Ayniqsa, Gippokratning irsiyatga doir fikrlari diqqatga sazovordir. Uning irsiyat haqidagi tasavvuriga ko‘ra, erkak va ayolning urug‘i va tuxumi butkul organizmdan hosil bo‘ladi. Qadimgi Yunonistonda tabiatshunoslikning rivojlanishi Aristotel (eramizgacha bo‘lgan 384—322 yillar) ijodida o‘z ifodasini topgan. U hayvonlar qiyosiy anatomiya, embriologiya sohasida dastlabki fikrlarni bayon etgan hamda organlar korrelyasiyasi va tabiatdagi asta-sekin rivojlanish to‘g‘risida ba'zi fikrlarni ilgari surgan. Aristotel qayd etishicha, tabiat sekin-asta jonsiz narsalardan hayvonlar tomon rivojlanadi. Bu jarayonlar uzluksiz bo‘lganligi uchun ular o‘rtasidagi chegarani aniqlash qiyin. Olim hayvonlarning 500 ga yaqin turini bilgan hamda hayvonot 11 olamining klassifikatsiyasiga asos solgan. U hayvonlarni klassifikatsiyalashda ularning ayrim xossalariga emas, balki ko‘p belgilariga e'tibor berish kerakligini e'tirof etgan. Aristotel barcha hayvonlarni 2 ta guruhga — «qonlilar» va «qonsizlar»ga bo‘lgan. Aristotelning shogirdlaridan biri bo‘lgan Teofrast (eramizgacha bo‘lgan 372—287 yillar) botanika sohasida diqqatga sazovor ishlar qilgan. U o‘simliklarning 400 dan ortiq turini o‘rganib, ularning organlar tuzilishini, fiziologiyasini tasvirlab bergan hamda o‘simliklarning amaliy ahamiyati haqidagi ma'lumotlarni to‘plagan. Teofrast o‘simliklarning bir turi boshqa turga aylanishi mumkin, degan fikrni quvvatlagan. Levkipp va Demokritning izdoshi bo‘lgan Epikur (eramizgacha bo‘lgan 341—270 yillar) barcha organizmlarning tanasi mayda, bo‘linmas atom zarrachalaridan iborat. Ularning qo‘shilishi va ajralishi tufayli olam vujudga keladi va yo‘qoladi. Jon ham atomlardan tashkil topgan, tabiatdagi Yüklə 1,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|