Naqil-maqallarda sóylew ádebi máseleleri Reje

Naqil-maqallardiń qollaniliwi
Qaraqalpaqlar uzaq dáwirlerden baliqshiliq kásibi menen shuǵillanadi. Aral hám Amiw boylarin jaylaǵan xaliqtiń táǵdirinde xojaliqiń basqa túrleri menen bir qatarda baliqshiliq ta áhmiyetli rol oynaǵan. Usiniń natiyjesinde xaliqtiń arasinda obiekti baliq hám baliqshiliq bolǵan, biraq uluwma omirdi, turmisti, kún keshiruvdi keńmánilik penen soz etetuǵin , xalqimiz tárepinen jiyi aytilatuǵin minaday naqil-maqllar dóregen. ,,Eki kemeniń basin uslaǵan suwga ketedi’’ ,,Kemege mińgenniń jani bir,telpek kiygenniń ari bir’’, ,,Baliqshi baliqshini uzaqtan taniydi’’ ,,Segiz qirli baliqdi toǵiz qirli baliq aladi’’ SHortanniń ańilǵani baliq ‘’. Bul naqil-maqllarda adamzat ómirde xarakterli bolǵan úlken moralliq , etikalqi máselelr kóterilgen.
Eski zamanlardan xalqimizdiń turmisinda orin alip kiyatirǵan kásiplerdiń birewi ańshiliq. Bul kásip haqqinda dóregen naqil-maqallarda adam omiriniń, adam taǵdiriniń názik, eń qiyin táreplerine názer awdarip,ańshiliqqa baylanisli aytilajaq piker toliq túsinikli hám kórkem etip bayanlanadi. Misali ,,Sasqan úyrek aldinan da, artinan sa súńgiydi’’ ,, Asiqpaǵan arbali qoyanǵa jetedi’’
,,Dunyani suw alsa da,uyrekke bir pul’’ qusaǵan naqil-maqallardiń ideyaliq mazmuni shártli tematikaliq bóliniwinen anaǵurlim keń. Bul naqil-maqlillardiń hárqaysininń konkret mazmuninan bzasqa astarli mánileri tolip atir. Sonliqtan olardiń hárqaysiain sol astali sirlari boyinsha sáykes keletug;in ha;rqanday orinlarda paydalanatuǵin boladi.
Hársapar naqil-maqallardiń tematikaliq boliniwiniń shártli ekenin,oǵan kietuǵin naqil-maqllardiń koleminiń keń ekenligin,uliwma alǵanda har’bir naqil-maqalarda adam omiri, adam taǵdiri basim suwretlenetuginliginin bayqaysań,buni biz barliq tematikadaǵI naqil-maqallarda, soniń ishinde sawda-satiq isleri haqqindaǵi naqil-maqallardi gezlestiremiz. Misali ,,Alarmanǵa alti az,beremenge brew kop’’ ,,Uydegi yisapti bazardaǵI nirq buzadi’’ ,,Hár kim oz tasina batpań’ ,, Puli arzanniń sorpasi tatimaydi’’ ,,Tegin jegen mal tesip shiǵadi’’degen naqil-maqallardiń máni usinday, degen menen olardiń birinshi gezekte ózleriniń tiykarliq mazmunina, mánisine qaratilatuǵinin heshvaqi yadtan shiǵarmaw kerek.
Jamiyetlik moral normalari, jaqsiliq, jamanliq, ar-namis, uyat,qorqinish, quwanish, iras, ótirik, ósek, urliq, tuwriliq, mártlik, námartlik, turaqliq, iqpalliq, aqilliq,nadanliq,sipayiliq,kishipeyillik, uqipliliq, menmenlik, páslik,kórgenlik,kórgemsizlik,tusimpazliq, pámsizlik,siylasiq,húrmet, ádeplilik,biyádeplilik,dáwletlik,biydáwletlik, bayliq,jarliliq,barliq, joqliq,maqtanshaqliq,miyzamkeshlik,suliwliq,suliw emeslik,qisqasi adamǵa tán bolǵan unamli hám unamsiz tárepler haqqinda eń hasil xaliq naqil-maqallari dóretilgen. Olardiń hárqaysisinda tereń oy, ótkir filosofiya hayranqalarliq kórkemlik bar. Misalǵa ,,Birdiń kesapati mińga tiyedi’’, ,,Qoriqqanǵa qos kórinedi’’ ,, Jaw jaǵadan alǵanda, iyt etekten aladi’’, ,,Ańlamay soylegen awirmay óledi’’ ,,Kimniń tarsisi pisse soniń tawiǵI’’ ,,Oylanbaǵiniń túbi wayran ‘’ ,,Joqqa júyrik jetpeydi’’ ,,uyqi menen oli teń ‘’ ,, Suliw suliw emes,suygen suliw ‘’ ,,Suw kormey etik sheshpe’’ ,,Adasqanniń aybi joq, qaytip úyirin tapqan soń ‘’ ,, Qayir etseń putin et, jarti qayir jaraspas’’ ,, Aytilǵan sóz-aytilǵan oq’’ ,,Olimnen uyat kushli’’ ,,Sipayi tońbas qaltirar’’ ,,Iregen awizdan shirigen sóz shiǵadi’’ ,,Tawdi-tasdi jer buzar, adamzatti sóz buzar’’ ,,Ashiw –dushpan , aqil –dos’’.
,,Tek júrgen toq júrer ‘’ ,,Aqil jastan shiǵadi, hasil tastan shiǵadi’’ ,,Sheshingen suwdan tayinbas’’ ,,Taniǵan jerde boy siyli,tanimaǵan jerde ton siyli’’ ,,Aqilli jigit el qoriydi, aqmaq jigit eldi qorlaydi’’-degen naqil-maqllardiń mazmunina, formaliq ozgesheliklerinenázer awdarǵanimizda qiyinnan qiyistirilip aytilǵan xalqimizdińdanaliq oylarin, hárqanday aytilip atirǵan pikirdiń úzil-kesil sheshimin koremiz. Oydiń batil, ótkir kórsetiliwi jawiǵan,heshqanday gúmansiz, tereń isenim menen pikirdi tatiyiqlawi jaǵinan, ámeliy iske say qádesiniń miytindey bekkemligi jaǵinan naqil-maqallardi kórkem sózdiń shini dese boladi.
Ata –ana , tuwisqanlar haqqinda kóplep naqil-maqallar dóregen. Olarda tuwisqanliq sezimler haqqinda, jaqinliq jóninde, siylasiq, izzet-hurmet tuwrali, adamlar arasindaǵI qatnaslar boyinsha júdá bahali piker-oylardi,tastiyiqlawlar menen sheshimler koremizz. Misali, ,,Ananiń kewli balada,balaniń kewli dalada ‘’ ,,Atańa ne qilsań,aldińa sol keledi’’ ,,Aǵayinniń azari bar da,bezeri joq’’ ,,Aǵasi bardiń irisi bar, inisi bardiń tinishi bar’’ ,,Atadan altaw tawsańda watanińa jalǵisań ‘’ ,,Haziliń jarassa, atań menen oyná’ ‘’Kisi balasi kisenleseń de turmas , oz balań ozekke tepseńde ketpes’’ ,,Jaqsi parzent suyinish,jaman parzent kuyinish’’ qusaǵan naqil-maqallarda ata-ana,qatin,bala, aǵayin haqqinda turmis shinliǵI dál hám kórkem etip keltirilgenligi sonshelli, hátte joqaridaǵI hárbir naqil-maqal óz aldina islengengen talantli xudojniktiń kartinasi siyaqli kórinedi. Bul tipdegi naqil-maqallarda qaraqalpaq xalqiniń uzaq dáwirlerden kiyatirǵan ata-anani siylaw,húrmetlew dástúri mene orin alǵan.
Hayranqalarliq xaliq naqil-maqallari xalqimizdiń urp-ádet dástúrleri haqqinda da dóregen. Áyyem zamannan ashiq kewilligi, miymandosliǵI, keń peyillililigi, adamgershiligi, haq niyetliligi qonimli qáde-qáwmet dástúrleri menen jasap kiyatirǵan xalqimiz bul haqqinda máńgige umutilmaytuǵin hasil naqil-maqallardi payda etken olardiń hárqaysisi aytijalaq pikirdiń tereńligi mene de, kórkemligi menen de tań qaldiradi hám qaraqalpaq xalqiniń dásturleriniń , úrp-ádetleriniń oǵada bay hám hárqiyli ekeninen derk beredi.
Usi tiptegi minanday naqillar: ,,Adam adamǵa miyman, jan gewdege miymań’ ,,Jaqin jerden quad bolsań,arba-arba soz keledi’’ ,,Birewdiń duzin ishseń , úyińe kelde qazan oshaǵin ‘di sazlay ber’’ ,,Quri qasiq awiz jirtadi’’,,Maldi tapqanǵa baqtir,otinni shapqanǵa jaqtir’’ t.b. Xaliqtiń úrp-ádet, dásturlerine qatnas bar naqil-maqallar ekenin aytiw kerek.
Úrp-ádet,dástur,qáde,siylasiq haqqindaǵI naqil-maqallarda xalqimizniń ishki duńyasi,oniń qońsi qoba, tamir-tanislar menen qatnasip, alis-beris dásturleri, ómir qiziǵI bolǵan úrp-ádetleri hár tárepleme keń hám mazmunli etip suwretlenedi. Naqil-maqallardiń dóretiwshileri ómirdiń barliq unqil-shuńqilin qamtiwǵa, ol haqqinda oz pikirlerin kórkem turde bildiriwge hám keleshek áwlad ushin taptirmaytuǵin qural etip paydalaniwǵa múmkinshilik tuwdiradi.
Óner, bilim iyelew haqqindaǵI naqil-maqallarda ,,Jigitge qiriq óner az’’ , ,,Bilek surindirmegendi bilim súrindiredi’’, ,,Ónerdi úyren,úyren de jiyreń’ qusaǵan naqil-maqallarda xaliqtiń ónerge, bilimge degen intasi, pikiri, oyi ayqin súwretlenedi. Sonday-aq sózdiń kúshi, sóz ónerine baylanisli naqil-maqallarda da ,,T ayaq etten otedi, sóz súyekten otedi’’ , ,,Eldiń awzin timaǵa elli ǵari boz kerek’’ ,,Jańilmaǵan jaq bólmas, súrinbegen tuyaq bolmas’’ ,,Sóz júyesin tapsa, mal iyesin tabadi’’ naqillarinda xalqimizdiń sóz hám óneri haqqindaǵI danaliq oylari orin alǵan.
Qaraqalpaq xalqi oyin, dálkek, házil menen jasaytuǵin xaliq, bul oniń milliy ozgesheligine de tiysli. Sonliqtan xalqimizdiń bul qásiyetleri, onń naqil-maqallarinda korinedi. Misali, ,,Sańirawǵa sálem berseń, atańniń basi’’ deydi.,,Kotere almaǵan qosip arqalaydi’’, ,,Tordegi pishikke pish deseń, esiktegi pishiq selk ete qaladi’’ , ,,Ǵazǵa erip ǵarǵaniń shati ayriladi’’, ,,Qolin juwip quri qalǵannan saqla ‘’ ,,Tentektiń aqli túdtrn kryin keledi’’ ,,Sumliqti ala tana baslaydi’’qusaǵan naqil-maqalarda xalqimizdiń piyada ǵurrńinde, otirispa,meylis-merekede bir-birwewdi sózden utiw, sóz jarastiriwunda,juwap aytisinda qosip aytilatuǵin aforizmlerdiń úlgileri berilgen. JoqaridaǵI naqil-maqallardiń mánilik baǵdari xalqimizdiń oyin-dálkek, baqsi, juwap aytis, háziline sáykes dóretilgen.
Kóp ǵana naqil-maqallar densawliq, tazaliq aziq-awqat temasina quril’gan. ,,Jaqsi as jaman awiriwǵa em’’, ,,Awiriw astan, daw qarindastań’ ,, Densawliq-tereń bayliq’’ ,,Awiriw atan shoktiredi’’ ,,Koziń awirsa qolińdi tiy, ishiń awirsa awzińdi tiy’’ ,,Qara suw qara kórim jerge aparadi’’ ,,Ash bala toq bala menen oynamaydi, toq bala esh nárseni oylamaydi’’ - qusáan naqil-maqallarda xaliqtiń apiway túsinigi menen densawliq haqinda meditsina hám basqa ilimlerdiń jetiskenlikleri maqullaǵan danaliq oylar menen sheshmler kóz aldimizden otedi. JoqaridaǵI naqil-maqallardiń hárqaysisin takirarlaǵanda xaliq sóziniń qanshama danalaǵI, naqil-maqallarda úlken bayanlawdi talap etetuǵin pikirdiń sonshama miniyatyuraliq formada beriletuǵini, xaliqtiń kórem beriletuǵin qisqa sózge óǵada sheberligi bayqalip turadi.
Watan, el, xaliqtisuyiw haqqindaǵI naqil-maqallar oziniń ideyaliq bahasi, tereń patriotism motivleri menen ayriqsha orindi iyeledi. Tuwǵan jerge degen muhabbat, xaliqqa, elge degen muhabbat bul tipdegi naqil-maqllarda ulken yosh, tereń sezim arqali suwretlenedi. Misali, ,,Dinden shiqsańda elden shiqpá’ siyaqli e haqiinda naqil-maqallardiń doregenine qansha zamalanlar bolǵan diysiz, degen menen el haqqindaǵI , tuwǵan jer tuwrali sezimler mańgi jasaytuǵin adamlardiń individulliq anadan jámiyetlik puqaraliq sanaga kóterilw basqishin kórsetetuǵin óz eliniń azamaati boliwǵa umtilatuǵinin dalillaytuǵinsezm patritizm sezimleri bolpi esaplanadi.
Dosliq adamniń en jaqsi sipati. Sonliqtan dosliq uzaq dáwirlerden házirgi kuńge shekem turmista da, barliq iskusstvoniń túrlerinde maqtanish penen jirlanib keledi . Dosliq qaraqalpaq folklorinda soniń bir janri naqil-maqallarda da sheber hám danaliq qatarlar menen soz etiledi.,, Jaqsi dos is tuskende bilinedi’’ ,,Dos egiz bolsa dushpan segiz’’ …
Qaraqalpaq xaliq naqil-maqallarinda er, márt, batir azamatlik kóp tilge alinadi. Olardiń óz aldina bir málim qasiyetleri, qisqa qatarlar arqali koz aldimizda elesleytuǵin obrazlari usi xaliq dóretken aforizmler jardeminde sheberlik menen beriledi. Misali, olar tuwrali ,,Er jigit eli ushin tuwadi, eli ushin óledi’’ , ,,Er tuwǵan jerine, iyt toyǵan jerine’’ ,,Miń qosshidan bir basshi’’ ,,Atiń barda jol tani, asińbarda er tani’’ ,,Erdiń erligin bilmegen, eldiń birligin bilmeydi’’,- qusaǵan naqil0maqallarda joqarida aytilǵan pikirdi tasdiqlaydi.
Awizbirshilik, sir saqlash haqqindaǵI naqil-maqallarda kóplep ushirasadi. Olar ózleriniń tereń mazmuni menen, joqari kórkemlik formasi menen tań qaldiradi. Xaliqtiń júreginen shiqqan danaliq oylari, oniń ishki dúnyasi naqil-maqallarda ayqin bayanlap otiradi. Bul tiptegi naqil-maqallarda birlik, sir saqlaw haqqindaǵI xaliqtiń ásirler dawamindaǵI tajiriybesi tereńnen juwmaqlastirilip suwretlenedi. Misali, ,,Birlik bar jerde tirilik bar’’ ,,Kop awiz bir bolsa, jalǵiz awiz joq boladi’……
Naqil-maqallar atamasi keń mánideg túsinik. Olardiń xaliq túsinigindegi dásturiy uǵimǵa say mánisine usinday atamani qalay bolsa solay aliwǵa boladi.naqil-maqalaǵa jaqin, biraq oniń mánisin bermeytuǵin qanatli,astarli, kórkem sóz dizbeklerin de túrlerge boliwge tuwra keledi. Olar hártúrli, máwsimler haqqinda, haywanlar haqqinda, adam haqqindajer suw, kol dárya haqqinda,quslar tuwrali, jaqsi, jaman uzin, qisqa , ashshi, dushshi, jóninde, unamli, unamsiz qubilislar haqinda kirispe, sipatinda sipatlama, juwmaq, tastiyiqlaw, aqlaw, qaralaw, kúsheytiw, úlkeytiw, kishireytiw, t.b. mánilerdi beretuǵin kórkem sozler tolip atir. Olardiń kópshiligi derlik naqil-maqallarǵa aralasip ketken. Misali, ,,Zordiń úyi kuysiń’ ,,Qus jamani sawisqań’ ,,Tawǵa jemis pitipti, jep keteyik nemiz ketipti’’ ,, Qilishin súyrep qis keldi’’ ,,Ayamawiz alti kún, alti ay qistan qati kún ‘’ ,,Ǵaz kelgeni, jaz kelgeni’’ ,,Atiń shiǵa shapsiń’ ,,Eshegi jorǵaladi’’ ,,Maladamniń bawir eti’’ ,,Qusta sút joq, jilqida ót joq’’ ,,Eshekti’ eti haram, kúshi hadal’’ ,,Jamǵir jer irisi’’ ,,Qulan qirda boladi, qundiz suwda boladi’’ ,,Qiriqqa kelse de niriqqa kelmegeń’ ,,Kótere simbat’…
Naqil-maqallarda qisqa, iqshamli, rifmalasqan sózler menen juwmaqlastrilǵan oylar dúrkinin ańlatatuǵin, adamlardiń dúnya taniwin bildiretuǵin, keleshekke aqil, násiyet, siltew beretugin sózler dep ayttiq. Onda adamniń jeke ómirinen baslap, qospali jámiyet ómiriniń barliq táreplerine názer awdariw, ozinshe juwmaq islew, jol-joba beretuǵin tujirimli piker orin aladi. Xaliq naqil-maqallarda aqil sózlerdi’ jiyintiǵin kóredi hám olardi óziniń kúndelikli turmisinda basshiliqqa alaadi. Naqil-maqallarda pikirdiń qisqaliǵI menen ótkir tásirlilik bar.