Naqil-maqallarda sóylew ádebi máseleleri Reje

Naqil-maqallarda sóylew ádebi máseleleri
Naqil-maqallardiń adam turmisinda jámiyet ómirine aralasiwi júdá erteden basansa kerek. Olar xaliqlardiń pútkil ómir tariyxina qanalas, xaliqtiń ruwxiy dúnyasiniń ájayip bir úlgilisi sipatinda máńgi jasaytuǵin doretpeler qatarina kirdi. Qaraqalpaq naqil-maqallariniń xaliqliq belgileri eń aldi menenn kórinedi. Olardiń xaliqtiń qanina sińgen tárbiyaliq kúshiniń nátiyjeliliginiń ózi de toliq mánisinde xaliqliǵin kórsetip turadi
Naqil-maqallar az sóz benen tereǹ oydi qiqartip,
pikirdi isenimli etip bayanlawdiǹ ótkir qurali. Sonliqtan oni hár bir adam óz sózinde qollanǵisi keledi, onnan úyrengisi keledi. Usi qásiyetleri menen naqil-maqallar xaliq pedagogikasiniǹ basqa usillarinan ayriqshalanip turadi. Óytkeni bular jumbaq, ertek, juwap, aytis, dástanlar siyaqli arnawli orindi, tayarliqti, arnawli namani talap etpeydi. Tek adamlardiǹ kúndelikli qarim-qatnasinda qollanila beredi. Qollanǵanda da jay túrde emes, tildiǹ kórkemligin arttiradi. Gáptegi oy ótkirlesip, danaliq pikirler ayqinlasadi. Sonliqtan «Sózdiǹ kórki naqil», «naqildi bir aytpasa aqilsiz aytpaydi, aqilli adam gápin naqilsiz aytpaydi» - deydi xalqimiz. Qaraqalpaq xaliq naqili menen maqallardan aqqil-úgit, násiyat ózler tiǹlawshiǵa qosimsha túsindiriwdi talap etpesten, turmis hádiyseleri menen waqiya ózgesheliklerin naqmanaq juplastirip aytip jetkeredi. Misali:
Qáwmetine isengen, Qáddin búgip ótedi.
Kópshilikke isengen, Maqsetine jetedi.
Sálemsiz kirgen uyat,
Juwapsiz shiqqan uyat.
Al maqallar kóbinese qisqa quriladi. Ásirese jaslardiǹ ózleri uǵip aliw ushin beyimlesip, awispali, astarli mániste bayanlanadi. Ondaǵi sózlerdiǹ mánisi hár jaǵdayǵa baylanisli awistirilip qollaniwǵa, túsiniwge bola beredi. Onda im-isharat, timsallap sóylew basim boladi. Misali: «Qizim saǵan aytaman, kelinim sen tiǹla», «Jegen awiz uyalar», «Ólgende kórgen ógizi» [5]. Maqalǵa tán taǵi bir qásiyet, gáptiǹ tuwra
mánisin túsindirmey, gápti timsalli etip túsindiredi. Hátteki geypara jaǵdayda zattiǹ atin atamaydi. Biraq, shártli túrde basqa zat arqali bayanlaydi. YAǵniy bulardiǹ birewleri idiomalarǵa jaqin keledi. Misali: «Qumirisqaǵa qanat pitse, hálek pitedi», «Taz taranaman degenshe, toy ótip ketedi», «Dúnyani suw alsa da úyrekke bir pul» hám t.b.
Birinshi maqal arqali: ónerli adam óz ónerin jetilistiriw ushin oni xaliqqa kórsetiw ushin talpinadi degendi, al ekinshi, úshinshi maqallar arqali menme, erinshek, biyǵam bolmaw, kerek degendi aǹǵaramiz. Xaliq naqil-maqallarindaǵi usinday ayriqsha qásiyetti kórsete kelip, M.Gorkiy: «Uliwma naqil hám maqallar miynetkesh xaliqtiǹ barliq ómirin hám sotsial tariyxin tájiriybesin kewildegidey etip bir qálipte salǵan» degen edi. Neshshe ásirlik tálim-tárbiyaliq tájiriybelerinde óz boyina siǹirgen bul danaliq oylarin dóretkende xaliq bárhá jas áwladti tárbiyalawǵa kewil bólgen. Ásirese olardiǹ turmisinda bolǵan hám boliwǵa tiyisli hádiyseler menen zatlardiǹ jaqsilarin, qoshemetlep alip taslap, jámiyetlik moral-minez-quliq normalarin úyretken, optimistlik hám gumanistlik pikirler oyatqan, ushqir talpiniwlardi obrazlar arqali tiplestirgen. Qaraqalpaq xaliq naqil-maqallarinda: jaqsiliq penen jamanliq,dos penen dushpan, ashshi menen dushshi, hadal menen haram, sanaliliqpenen sadaliq usaǵan tolip atirǵan usinday qásiyetleri salistirilipsóz etiledi. Uliwma adamgershilikke min bolatuǵin zat yakiqubilislardi xaliq naqil-maqallari arqali qatti sinǵa aladi.Ádillik, ar-namistiǹ tazaliǵi teǹi-tayi joq ruwxiy bayliq sipatinda bahalanilip, áwladlarǵa kúndelikli násiyat etip júrgizedi. Qaraqalpaq xalqi ózleriniǹ tariyxiy turmis tájiriybelerine negizlenip, áwladti óz keleshegim, dep esaplap, júris-turistiǹ normalarin úyretip, sadalardi sanaliliqqa, bilimsizdi bilim aliwǵa, ádepsizdi ádepikramliliqqa tárbiyalaǵan. Misali: «Bolayin deseǹ ádepli, xosh qiliq penen ádetlen, dáwletiǹ taymas hárgizden, ádep penen ziynetten».
Bilgen bilgenin isler,
Bilmegen barmaǵin tisler.
Jaqsiniǹ jati bolmaydi,
Jamanniǹ uyati bolmaydi.
Xaliq naqil-maqallariniǹ basli sóz etetuǵin ob’ektisi adam, adamniǹ barliq ómir joli, jámiyet hám tábiyat qubilislarina qatnasi, soǵan sáykeslengen minez-qulqiniǹ normalarin sóz etiwge boladi [6]. Kóplegen naqillar jaslardi erlikke, mártlikke, basshi, ónerli, bilimli-ilimli boliwǵa shaqiradi: «Bolar bala bes jasinan belgili», «Miǹdi taniǵansha, birdiǹ atin bil», «Jilamaǵan balaǵa emshek qayda», «Bolar bala on bes jasta baspan der, bolmas bala otizinda jaspan der», «Ónerli jas ash bolmas», «Bet júzdiǹ aynasi». Jaqsi sipatlar jaslarǵa tez ótedi. Jaqsi qásiyetlerdi kóp qabillaǵan adamlardiǹ dúnya taniwi, adamgershilik sezimleri tereǹ hám hár tárepleme jaqsi boladi. Jaqsi qásiyetlerdi iyelep, kóp biliwi adamniǹ kóp jasawina baylanisli emes, «Kóp jasaǵan bilmeydi, kópti kórgen biledi» - dep xaliq pedagogikasi: tájiriybeli boliw, kóbirek is júzinde biliw arqali adam bolip qáliplesetuǵinin sezdiredi. Kishi jastaǵi balalardiǹ dógerek átirapqa bolǵan kóz-qarasi, óy-órisi, pikiri olardiǹ oyinlari arqali bayanlanǵan. Oyin balaniǹ ózinen tista bolatuǵin zatlar menen qubilislardi qabillap, olar haqqinda túsinikke iye boliwinda úlken rol atqaradi. Olar oyinlarinda ózinen úlkenlerge eliklewde jaqsi kóredi. Tap usinday ul balalar kópshilik waqit ta batir, qaharmanlarǵa eliklep, dushpandi jeǹip shiǵiwdi óz oyinlarinda sáwlelendirse, qiz balalar kóbinese quwirshaq oynaw menen shuǵillanadi. Uliwma alǵanda balalardiǹ oyinlarinda mudami miynet etiwge kónligiw baslanadi. Qaraqalpaq xalqiniǹ balalar oyinlari da hár túrli, qiziqli hám miynetti sáwlelendiriwi menen ózgeshelik jasap, diqqatti ózine awdaradi. Balalar oynaw protsesinde ádewir miynet isleydi. Ul hám qiz balalar aralasip oynay beretuǵin «SHúy taslamaq», «qawin-qawin», «úy-úy», «hákke qayda» hám basqa oyinlarda balalar juwirip shiniǵadi, topiraqtan atiz islep, miynet shiniǵiwin aladi. Úlkenlerden úlgi alip, diyxanshiliq jumisina elikleydi. Olar úlken jastaǵi adamlardiǹ miynetine baqlawshi rolinde emes, al oni úyrenip aliwshi miyrasxor sipatinda kóz qarasta boladi [7].
Bala tárbiyasiniǹ hár tárepleme jetilisiwinde xalqimiz óziniǹ tálim-tárbiyaliq oylari menen árman hám tileklerinen awiz ádebiyatiniǹ ertek janri arqali da júzege asirip otirǵan. Ertek xaliq turmisinda oǵada áyyemgi dáwirlerden beri tárbiyaliq is júrgiziwdiǹ bir qurali sipatinda ómir súrip kiyatir.Erteklerde adamlardiǹ dúnyaǵa kóz-qaraslari, isenimleri qiyallarimenen oylari, qullasi adam ómirinde ushirasatuǵin hádiyseler sáwlelenip otiradi. Xaliq óz erteklerinde sol dáwirde jasaǵan uliwma xaliqtiǹ ózin qorshaǵan tábiyat qubilislarin taniwi menen birge, ómirdegi qiyinshiliq penen gúreslerdi sáwlelendire bilgen. Xaliq erteklerinde aliqtiǹ qorqinishi dushpanlari kim hám onnan ózlerin qorǵaw tilekleri súwretlenedi. Onda tolip atirǵan miynetkesh adamlardiǹ tirishilik ushin gúresleri, aqilli menen aqilsiz, bay menen jarli, ádillik penen ádilsizlik, jaqsiliq penen jamanliq aralarindaǵi qarama qarsilar sóz etiledi. Tematikasi hám mazmunniǹ keǹligi, adamǵa tálim-tárbiya beriw imkaniyatlari jaǵinan ertekler oǵada bay. Onda hár qanday xaliqtiǹ qiyalinan tuwǵan jaqsi arziwármanlar, kórkemlew qurallari, obrazli súwretleniwler, álwan formalar orin alǵan.