Navoiy davlat konchilik instituti erkayev a. U., Reymov a. M., Nurmurodov t. I., Umirov f. E

2.2. FOSFAT KISLOTA VA UNING BIRIKMALARI

Fizik xossalari. Toza xolatdagi ortofosfat (yoki soddaroq aytilganda fosfat) kislota rangsiz prizmatik kristall bo‘lib, 42,35°C da suyuqlanadi va suvda yaxshi eriydi.
Odatda uni quyuq, moysimon suyuqlik holatida olinadi, undan sovutish orqali kristall maxsulot ajratib olinadi. Ko‘p xollarda kristallanish faqatgina kristallantiruvchi qo‘shimcha (zatravka) qo‘shilgandagina amalga oshadi. Buni fosfat kislotaning -121°C gacha qayta sovutish orqali suyuqlikning shishasimon holatga o‘tishga va 13°C gacha sovutish orqali 1,88 g/sm³ zichlikka ega bo‘lgan moysimon suyuqlikka aylanishga moyilligi orqali izoxlanadi.
Ozgina miqdordagi suvning ishtiroki kislota suyuqlanish haroratining pasayishiga olib keladi va uning kristallanishi sekinlashadi. Kristallanish jarayoni 29,32°C da suyuqlanadigan yarimgidratli fosfat kislota Н₃R0₄*0,5Н₂O hosil bo‘lishida tezlashadi.
Fosfat kislota har qanday konsentratsiyadagi suvli eritmalarni hosil qiladi. 0,5°C haroratda suvda 78,7% Н₃РO₄ eriydi, 29,3°C haroratda esa tarkibida 91,6% Н₃РO₄ bo‘lgan Н₃РO₄*0,5Н₂O inkongurent suyuqlanadi (2.1 - rasm). Н₃РO₄ - Н₂O sistemasining holat diagrammasidan ham Н₃РO₄ va Н₃РO₄*0,5Н₂O, shuningdek kristallogidratdan evtetikalarning hosil bo‘lish sharoitini ko‘rish mumkin.
Suyuq holatdagi fosfor kislotaning 25°C da 1,8741 g/sm³ zichlikka ega bo‘lib, 261°C da qaynaydi. Haroratning ortishi bilan uning qovushkoqligi -263 snz dan (20°C da) 4,7 spz gacha (180°C da) keskin kamayadi.

2.1. rasm. Н₃РO₄ –Н₂O sistemani diagrammasi. Н₃Р0₄

Fosfor - tabiatda keng tarqalgan elementdir. Uning yer qobig‘idagi miqdori og‘irlik bo‘yicha 0,08-0,12% ni yoki er qobig‘idagi atomlarning umumiy soni bo‘yicha - 0,07 % ni tashkil qiladi.

Elementar fosfor va uning oksidlari yuqori kimyoviy aktivlikka ega bo‘lganligi sababli u er qobig‘ida kimyoviy barqaror, suvda va tuproq eritmalarida erimaydigan minerallar shaklida bo‘ladi. Bu minerallar tarqoq va ba’zan esa yirik to‘planishlar tarzida uchraydi.
Priyanishnikov ma’lumotlariga ko‘ra, 20 sm chuqurlikkacha 1 ga tuproqdagi fosforning zaxirasi 300 dan 6000 kg gachani tashkil etadi.