Navoiy davlat pedagogika instituti

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
NAVOIY DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI
OʻZBEK TILI VA ADABIYOTI FAKULTETI

KURS ISHI


Mavzu: “Hayrat ul-abror”dostoni kompozitsiyasi
Bajardi: Hikmatov Asilbek
Ilmiy rahbar:­­­­­­­­­­­­­­­­­ N.N.Sharipova
Navoiy-2023
Mundarija:
KIRISH……………………………….…………………………………………....3
I BOB. “HAYRAT UL-ABROR” MUQADDIMA BOBLARI TUZULISHI….6
II BOB. “HAYRAT UL-ABROR” DOSTONIDA MAQOLATLAR VA HIKOYATLAR TASNIFI……………………...……………….……………....14
XULOSA……………………...……………………………………………….....33
FOYDALANILGAN ADABIYOT RO‘YXATI…………..…………………...34

KIRISH
Istiqlolning dastlabki kunlaridanoq mamlakatimizda yoshlar tarbiyasiga alohida e‘tibor qaratildi. Jamiyatimizning farovonligi, tinchlik, millatlararo totuvlik, ezgulik barqarorligi davlatimiz kelajagini ta‘minlovchi yoshlarimizga bog’liqligi barchaga ayon haqiqatdir. Shu bois, mustaqilligimizni mustahkamlash, yaratuvchilik ishlariga yoshlarni har qachongidan kengroq jalb etish muhim ahamiyat kasb etdi. Ularni har jihatdan barkamol insonlar sifatida shakllantirish masalasi davlat siyosati darajasiga ko’tarildi.

Mamlakatimizda ta‘lim tarbiya bo’yicha qabul qilingan umummilliy dasturning hayotga tadbiq etilishi samarasi o’laroq, yoshlarimiz Vatanimizning kelajagi uchun javobgarlikni zimmasiga olishga qodir bo’lgan, bugungi va ertangi kunimizning hal qiluvchi kuchiga aylanib bormoqda.
Prezidentimiz Sh.Mirziyoev: “Biz yoshlarga oid davlat siyosatini hech og’ishmasdan, qat’iyat bilan davom ettiramiz. Nafaqat davom ettiramiz, balki bu siyosatni eng ustuvor vazifamiz sifatida bugun zamon talab qilayotgan yuksak darajaga ko’taramiz. Yoshlarimizning mustaqil fikrlaydigan, yuksak intellektual va ma’naviy salohiyatga ega bo’lib, dunyo miqyosida o’z tengdoshlariga hech qaysi sohada bo’sh kelmaydigan insonlar bo’lib kamol topishi, baxtli bo’lishi uchun davlatimiz va jamiyatimizning bor kuch va imkoniyatlarini safarbar etamiz” degan edilar¹ .
Shubhasiz, yosh avlodning zamon talablariga munosib, mustaqil fikr-qarashiga ega, yuksak intellektual va ma‘naviy salohiyat sohibi va dunyoning har bir burjidagi tengdoshi bilan erkin muloqotga kirisha oladigan shaxs bo’lib kamol topishida adabiyot va san‘atning roli beqiyosdir. Adabiy ta‘lim jarayonida o’quvchilar ongini, badiiy-estetik tafakkurini o’stirish, ma‘naviy va ijodiy olamini yuksaltirish, yoshlarga ibrat bo’lishga arzirli fidoyi insonlar, xalq shoirlari, adiblar hayot yo’li bilan ijodini o’rgatish dolzarb ahamiyatga ega.
Alisher Navoiy xalqimiz ma‘naviy dunyosining shakllanishiga katta ta‘sir ko’rsatib kelgan ulug’ siymolardan biridir. Bugungi kunda yoshlar qalbida milliy g’urur, o’zlikni anglash, go’zallik va nafosatga shaydolik tuyg’ularini kamol toptirishda Navoiy asarlari muhim manba bo’la oladi.
Navoiy hayoti va ijodiy merosini ilmiy asosda o’rganish o’zbek adabiyotshunosligida XX asrning 20-yillaridan boshlandi. Bu boradagi dastlabki izlanishlar taniqli o’zbek ijodkori professor Abdurauf Fitratga qalamiga mansubdir. Uning «Navoiyning forsiy Shoirlig’i ham uning forsiy devoni to’g’risida», «Farhod va Shirin» dostoni to’g’risida» nomli maqolalari buboradagi jiddiy ilmiy tadqiqotlardandir. Navoiyshunoslik fani Alisher Navoiy ilmiy biografiyasini yaratishda katta yutuqlarni qo’lga kiritdi. Ye.E.Bertels, O.Sharafuddinov, Sadriddin Ayniy, Oybek, V. Zohidov, V. Abdullaev, I. Sultonov va boshqalarning Navoiy hayot yo’lini yoritishga bag’ishlangan ilmiy ishlari shular jumlasidandir. Adabiyotshunoslar T.Jalolovning «Xamsa» talqinlari» (1962), A.Hayitmetovning «Navoiyning ijodiy metodi masalalari» (1963), «Sharq adabiyotining ijodiy metodi tarixidan» (1970), Yo.Ishoqovning «Alisher Navoiyning ilk merosi» (1965), N.Mallaevning «genial Shoir va mutafakkir» (1968) nomli tadqiqotlari, Shayxzodaning «Ustodning san‘atxonasida» (1965- 1966), Oybekning «Navoiy gulshani» (1967) nomli maqolalar to’plami va boshqa qator kitoblar yuzaga keldi. XX asrning 70-yillarida navoiyshunoslik ilmi uchun muhim ahamiyatga ega bo’lgan bir qator ishlar amalga oshirildi.
Akademik A.Qayumov Navoiy «Xamsa»si tarqibiga kiradigan dostonlarni talqin qiladi. A.Hayitmetovning «Tabarruk izlar izidan», «Navoiy dahosi», «Meros va ixlos» kabi tadqiqotlar, A.Abdug’afurovning «Navoiy ijodida satira» (1972), S.Erkinovning «Navoiyning «Farhod va Shirin»i va uning qiyosiy tahlili» (1971), N.Mallaevning «Alisher Navoiy va xalq ijodiyoti» (1974), A.Rustamovning «Navoiyning badiiy mahorati» (1979) nomli monografik tadqiqotlari bunga misol bo’la oladi.
Istiqlol arafasida Navoiy hayoti va ijodiy merosini yangicha qarashlar asosida o’rganishga kirishildi. Endilikda Shoir asarlari Qur‘oni Karim, Hadisi sharif va tasavvuf ta‘limoti bilan bog’liklikda o’rganila boshlandi. I.Haqqulovning «Zanjirband sher qoshida»(1989), «Tasavvuf va she‘riyat»(1991), S.Hasanovning «Navoiyning yetti tuhfasi» (1991) nomli kitoblari bu yo’ldagi dastlabki kuzatishlar natijasidir. Shoirning 20 jilddan iborat «Mukammal asarlar to’plami» (1987-2003) nashr etildi. Bu esa Shoir asarlari yuzasidan keng ko’lamli tadqiqotlar olib borishga yo’l ochdi. Istiqlol yillarida A.Hayitmetovning «Navoiyxonlik suhbatlari» (1993), «Temuriylar davri o’zbek adabiyoti» (1996), N.Komilovning «Xizr chashmasi» (2005), I.Haqqulovning «Navoiyga qaytish», «Taqdir va tafakkur» (2007), T.Matyoqubovaning «Alisher Navoiy hayoti va ijodi» (2010) nomli kitoblari yuzaga keldiki, bu tadqiqotlarda Navoiy ijodining kam o’rganilgan jihatlari yangicha qarashlar asosida tadqiq etilgan.
Akademik A.Qayumovning ko’p jildlik «Asarlar»ining nashr etila boshlashi mamlakatimiz ilm-fani va ma‘naviyati sohasidagi muhim voqea bo’ldi. Bugungi kungacha e‘lon qilingan mazkur nashrning 1-2-3-4 jildlari Navoiy ijodiy faoliyatiga bag’ishlangan. Unda Navoiyning hayot va ijod yo’li, «Xamsa» dostonlari, «Lison ut-tayr» dostoni, devonlari xususida fikr-mulohazalar ilgari surilgan. Shuningdek, Shoirning «Nasoyim ul-muhabbat», «Vaqfiya», «Siroj ulmuslimin», «Tarixi anbiyo va hukamo», «Tarixi muluki Ajam» singari nisbatan kam o’rganilgan asarlari bugungi kun tafakkuri nuqtai nazaridan tahlil etiladi.

I BOB. “HAYRAT UL-ABROR” MUQADDIMA BOBLARI TUZULISHI

Alisher Navoiy “Xamsa”sidagi birinchi doston “Hayrat ul-abror” (“Yaxshi kishilarning hayratlanishi”) 1483-yilda yaratilgan edi. Doston 3988 baytdan iborat bo‘lib, Nizomiy Ganjaviyning “Maxzan ul-asror” , Amir Xusrav Dehlaviyning “Matla’ ul-anvor” hamda Abdurahmon Jomiyning “Tuhfat ul-ahror” dostonlariga javob tariqasida yozilgan. “Hayrat ul-abror” 63 bob, 20 maqolat va 20 hikoyatdan tashkil topgan. Shundan muqaddima 21 bobni o‘z ichiga oladi.
Dostonning birinchi bobi “Bismillahir rohmanir rohim” (“Mehribon va rahmli Alloh nomi bilan boshlayman”) oyatining shoirona talqiniga bag'ishlanganligi uchun “basmala bobi” deb ham ataladi. Bu bob nafaqat “Hayrat ul-abror” , balki umuman “Xamsa” uchun ham kirish vazifasini o'taydi, chunki keyingi dostonlarda biz bu ilohiy jumlani uchratmaymiz. Salaflarda “Xamsa”ni “Bismilloh” oyati bilan boshlash an’ana tusiga kirgan bo‘lib, Nizomiydan boshlab barcha xamsanavislar o‘z so‘zlarini ana shu oyat bilan boshlaganlar. Faqat Navoiyga kelibgina bu bob mustaqil basmala bobiga aylandi, ya’ni ushbu bob to‘lig‘icha “Bismilloh” oyati asosida qurildi.
Hazrat Navoiy dastlabki 12 baytni “Bismilloh” oyatining umumiy tavsifiga bag‘ishlaydi: oyat o‘z shakli va mohiyatiga ko‘ra butun Borliqning nizomini ushlab turuvchi “jahon rishtasi” , tiriklik asosi bo'lmish “jon rishtasi” , abadiylik xazinasiga eltuvchi sinoatli tasbih, ham dunyo, ham oxirat saodatini sayd etuvchi arqon, obihayot oquvchi ariq, Arshi a’loni yorituvchi qandilga o‘xshatiladi.
Keyingi baytlarda vahdat (Birlik, Alloh taoloning Bir-u Borligi) xazinasiga eltuvchi yo‘l sifatida ta’riflangan “Bismilloh”dagi har bir harfga ikki toifa - “ahli qabul” (qabul etganlar) va “ahli rad” (inkor qilganlar) uchun alohida-alohida ma’no yuklatiladi. Dastlab rad etuvchilarga to‘xtalinar ekan, ushbu jumladagi har bir harfning bu toifa kishilarini jazolantirishga xizmat qildirilganligini ko‘ramiz. Xususan, - “sin” harfi haqida gapirilganda, uning shakli nahang balig'ining umurtqa suyagidagi arradek bo‘lib, rad etuvchilar uchun ofatdek; “mim” harfi ilon nafasidek o‘t sochib, yo‘l boshida og‘zini ochgan holda yotadi, degan tashbihlardan foydalaniladi. Shu tariqa Navoiy ushbu jumladagi qolgan harflarni ham mazkur maqsadga xizmat qildiradi va kitobat (harf) san’atining betakror namunasini yaratadi.
Ikkinchi toifa, ya’ni qabul qiluvchilarga to'xtalinganda, endi bu harflarning ijobiy ma’no kasb etishini kuzatamiz. Xususan, “sin” harfi endi salomatlik уo‘lining zinasiga o‘xshatilsa, “mim” harfining maqsad manzilidagi buloq boshiga nisbat berilganligini ko‘rish mumkin. Bularning barchasida Navoiyning yuksak badiiy mahorati namoyon bo'ladi.
Dostonning ikkinchi bobidan boshlab Navoiy “Xamsa”sining yana bir o'ziga xos jihatiga duch kelamiz. Navoiygacha yozilgan “Xamsa”larda boblarga alohida sarlavha qo'yilmagan. “Hayrat ul-abror”ning ikkinchi bobidan boshlab Navoiy saj’ning go‘zal namunasi bo‘lmish jumlalar orqali bobning umumiy mazmun-mohiyatini ochib beruvchi nasriy sarlavhalardan foydalanadi. Shoir sarlavhalar tuzishda hamisha ham bir xil andozadan kelib chiqmagan: zarur paytlarda murakkab shakllami qo‘llagan, ayrim o‘rinlarda oddiy ifoda usullaridan foydalanish bilan cheklangan.
Ikkinchi bob Xoliq, ya’ni Alloh hamdiga bag‘ishlanadi. Mazkur bobda shoir butun borliqni yaratgan Xoliqning osmon va quyoshdan tortib har bir zarrani, butun o'simliklar va hayvonot olamini, kishilik jamiyatini bir-biriga bog‘lab harakatlantirib turishini cheksiz hayrat bilan tasvirlaydi. Alisher Navoiy “Uning zoti lutf va safodan iborat, lekin vafo isi unga begona” degan fikrlarni ilgari surar ekan, bu o‘rinda tasavvuf ta’limoti asosida fikr yuritilayotganligi ma’lum bo‘ladi.
Dostonning 3 - 6-boblari (to‘rt bob) munojotlarni o‘z ichiga oladi. Birinchi munojotda Alloh taoloning Bir-u Borligi, jamiyki maxluqot unga sano aytsalar ham, uning hamdini ado etolmasliklari, Haq taolo o‘z Zotiga mazhar - ko'zgu yaratish maqsadida olamni yo‘qdan bor qilgani haqida so‘z yuritiladi. Olamning go'zalligi va mukammal yaratilganligini vasf etish orqali mutafakkir shoir Parvardigori olamning benazir yaratuvchi ekanligini chin e’tiqod sohiblariga xos bo‘lgan jo‘shqinlik bilan vasf etadi. Shu bilan birga, Borliqni yaratishdan asosiy maqsad, olamning hikmati va gultoji, koinotning mohiyati inson ekanligini alohida iftixor va shukronalik bilan qayd qilib o‘tadi:
Ganjing aro naqd farovon edi,
Lek boridin g'araz inson edi.
Ikkinchi munojotda esa, Alloh olamdagi jamiyki mavjudotning yaralish va foniylikka yuz tutish jarayoni davomida sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan jamiyki voqea va hodisalarni o‘z ilmi, irodasi va qudrati bilan tasarruf etishi, azaliylik va abadiylik faqat Xudoga xos ekanligi, haqiqiy iloh faqat Alloh taoloning o‘zi bo‘lib, olamdagi barcha mavjudot faqat Unga sajda va itoat qilishlari lozimligini bayon etib, o‘z iltijolarida ilohiy g‘azabdan qo‘rqib, rahmatidan umidvor holda yashayotganini, iymon gavharidan ayri qoldirmaslikni yolvorib so‘raydi:
Yo Rab, agar yetsarn o'shul kunga jazm,
Yoki burun aylasam ul yonga azm.
To nafas iymon manga hamroh qil,
Ko'nglum aro mahvi sivalloh qil.
Uchinchi munojotda olam ahlining qiyomat kunidagi ahvoli tasvirga tortilib, o‘sha kuni oxirzamon payg'ambari - Muhammad mustafo (s.a.v) Haq taolo izni bilan musulmon ummatini shafoat qilishi, Navoiy ham bu shafoatdan umidvor ekanligi haqida so‘z yuritiladi. To'rtinchi munojot esa, Alloh taoloning karami kengligi, jamiyki bandalariga mehribon va rahmli ekanligi haqida bo‘lib, Navoiyning talqiniga ko‘ra:
Har kishi osiy-u gunahkorroq,
Afv ila rahmatqa sazovorroq.
Bobda aytilishicha, dunyodagi barcha mavjudotlar o‘z Yaratganiga doim sajda qilishlari zarur. Xudoning qahri kelsa, “ko‘k bir etak kul” kabi sovurilib ketishi hech gap emas. Shuning uchun inson o‘ylab ish qilishi, gunoh qilishga yo‘l qo'ymasligi, qiyomat kunini unutmasligi, har bir gunoh uchun qiyomat kuni jazo olajagini esda tutishi, islom dini qoidalariga to‘la rioya qilishi zarur. Navoiy munojot so'ngida Yaratganga murojaat qilib, gunohlarini kechirishini so'raydi:
Garchi gunahning had-i poyoni yo'q,
Aylamasang rahm ham imkoni yo'q.
Adabiy an’anaga ko‘ra, munojotdan so‘ng payg‘ambar madhiga, ya’ni na’tga o'tiladi. Dostonda 5 ta na’t keltirilgan. Ushbu na’tlarning dastlabki to'rttasi vasf yo'nalishida bo'lsa, beshinchi na’t me’roj haqida.
Dostonda Navoiy Payg‘ambar (s.a.v.)ni komil inson deb talqin etar ekan, ul Zotning insoniyat taqdiridagi o'rnini - bu dunyoning yaratilishidan maqsad Rasulullohdek komil inson ekanligini ta’kidlaydi, u Zotni alohida mehr-muhabbat bilan madh etadi.
Birinchi na’tda tasavvuf ta’limotidagi “Nuri Muhammadiya” nazariyasiga to‘xtalinar ekan, ushbu nazariyadagi “Odam Ato unga ham o‘g‘il, ham ota” degan tushuncha ta’rifi beriladi. “Nuri Muhammadiya”ga ko‘ra, Alloh barcha olamlarni yaratishdan oldin Muhammad nurini yaratgan bo‘lib, shu nur tufayli olamni va odamni yaratgan. Demak, Odam Ato ham Muhammad nuridan bino qilingan. Shuning uchun hazrati Muhammad (s.a.v) Odam Atoga ham ota, ham o‘g‘ildir:
Bo'ldi sanga Odami sabqatnamo,
Avval o‘g‘ul, so'ngra gar o'lsa oto.
Ikkinchi na’tda Payg‘ambar (s.a.v.)ning tug'ilishlari, bolalik paytlarida otadan yetim qolishlari, savdogarlik bilan shug'ullanishlari, hali payg'ambarlik maqomiga yetishmagan zamonlarida ham qabiladoshlari orasida yuksak axloqlari bilan nufuz topganlari, payg‘ambarlikning dastlabki yillarida ayrim mushrik qabiladoshlari tomonidan ko‘p aziyatlar chekkan bo‘lsalar hamki, ularni duoi xayr qilganliklari haqida so‘z yuritilsa, uchinchi na’tda Muhammad alayhissalomning payg‘ambarliklariga dalil bo‘lgan mo‘jizalar - u Zotning soyasiz bo‘lganliklari, Oyni ishorat barmog'i bilan ikkiga bo‘lganliklari, xat-savodsiz bo‘lganlari holda olamning jamiyki hikmatlaridan boxabar, butun olamlarga rahmat qilib yuborilgan payg'ambar ekanliklari haqida so‘z yuritiladi.
To'rtinchi na’tda esa, Navoiy ahli sunnat va jamoat e’tiqodiga ko‘ra, Payg‘ambar (s.a.v.)ning sifatlarini bayon etib, u Zotning ahli bayti va jamiyki sahobalar, ayniqsa to‘rt xalifa - Abu Bakr Siddiq, Umar Foruq, Usmon Zunnurayn va Ali Murtazoga salavot yuboradi. Beshinchi na’t esa an’anaga muvofiq, me’roj kechasining ta’rifiga bag'ishlangan. Oxirzamon payg‘ambarining mo‘jizalari ko‘p bo‘lsa hamki, u Zotning ikki mo‘jizasi - me’roj va shafoat hodisasi badiiy adabiyotda alohida tilga olinadigan mavzu hisoblanadi. Aynan me’roj hodisasi sodir bo‘lganidan keyin kufr va iymon chegarasi aniq bo'ldi - bu hodisaga ishonganlar musulmon, ishonmaganlar kofir degan ilohiy hukm nozil bo‘ldi. Shafoat masalasi esa, islom payg‘ambarining mo‘jizalari qiyomatgacha davom etishi, ummatining gunohini shafoat qilish imkoniyati faqat Muhammad alayhissalomga berilganining isboti hisoblanadi.
Dostonning 12-bobi ulug‘ salaflar Nizomiy Ganjaviy va Amir Xusrav Dehlaviy madhiga bag‘ishlangan. Dastlab Nizomiyga ta’rif berilar ekan, uning ismidagi harflar abjad hisobiga ko‘ra 1001 soniga teng kelishi jihatidan Xudoning 1001 ismiga hamohang ekanligi aytiladi. Ishtiqoq (o‘zakdosh so‘zlarni keltirish) va iyhom (baytda ikki xil ma’noni qo'llash) san’atlari vositasida u yaratgan xazina (“Xamsa”)ga ta’rif beriladi:
Ganja vatan, ko'ngli aning ganjxez,
Xotiri ganjur-u tili ganjrez.
Xusrav Dehlaviy madhi keltirilganda esa uning ismidagi “xusrav” so‘zining podsho ma’nosini bildirishi Dehlaviyning so‘z podshosi sifatida hind mulkini obod qilganligi, uning har bir dostoni Hindistonning bir o'lkasiga teng ekanligi bilan izohlanadi: Nazmi savodi aro har doston, o‘ylaki, bir kishvari Hinduston.
13-bob Nuriddin Abdurahmon Jomiy madhini o‘z ichiga oladi. Navoiy Nizomiy va Dehlaviyni bir bobda ta’riflagani holda ustozi va do‘sti Abdurahmon Jomiyga alohida bob bag'ishlaydi. Uni o‘sha davming “qutbi tariqati” deb atar ekan, o'zining unga nisbatan ojiz va muhtojligini g‘oyat kamtarlik bilan bayon qilsa, Jomiyning yangi yozgan biror asarini o‘zidan oldin hech kim ko‘rmasligini faxr bilan ta’kidlaydi:
Nomag'akim roqim etib xomasin,
Ko'rmadi men ko'rmayin el nomasin.
“Hayrat ul-abror” dostonining yozilishiga aynan Jomiyning “Tuhfat ul-Ahror” dostoni turtki bo‘lganligini aytadi:
Boshtin-ayoq gavhari shahvor edi,
Qaysi guhar, “Tuhfat ul-Ahror” edi...
Chun o'qimoq zamzamasi bo'ldi bas,
Ko'nglum aro dag'dag'a soldi havas.
Kim bu yo'l ichraki alar soldi gom,
Bir necha gom o'lsa manga ham xirom.
Dostonning 14-15-boblari so‘z ta’rifiga bag'ishlangan. Shoir ushbu boblarda so‘zni tavsif etar ekan, nazmning qimmati, so'zdagi ma’no, uning shaklga muvofiqligi, shakl va mazmun masalasi, umuman, ijod haqidagi masalalarga e’tibor qaratadi. Navoiy so‘zning buyukligini “kun” (yaral) so‘zining olam va odamni yaratishda vosita bo‘lganligi bilan dalillaydi:
Dahr muqayyad bila ozodasi,
Borcha erur “kof” ila “nun" zodasi.
Zodasidin zoda bo'lub beadad,
Zodaga ham volid o'lub, ham valad.
Alisher Navoiy bu o‘rinda so‘zning mahsuli bo‘lgan adabiy turlar haqida ham to‘xtalar ekan, nazm va nasrga alohida ta’rif beradi, nazmni nasrdan ustun qo‘yib, gulshanda gullarning saf tortib turishini nazmga, sochilib, to'kilib yerda yotishini nasrga o‘xshatadi. Shoirning e’tiroficha, nazm bu qadar e’zozlanmasa, Tangri so‘zida she’r bo‘lmas edi: Bo'lmasa e’joz maqomida nazm, Bo‘lmas edi Tengri kalomida nazm. Shuningdek, Navoiy ushbu bobda turkiy tilda she’r aytishga kuchli ishtiyoq sezishini va bu yo‘lda ancha yuqori darajaga erishganini faxr bilan bayon qiladi. Mazkur bobda Navoiy shoirlar axloqi, shoirlik rutbasi, ayrim zamondosh shoirlar bilan bog'liq “adabiy sirqat” (plagiat, boshqa shoirlardan ma’no yo mazmun o‘g‘irlash) haqida ham fikr yuritganki, bu fikrlar bugungi kunda ham o‘z ahamiyatini yo'qotgan emas.
Dostonning 16-bobi zamona sultoni Husayn Boyqaro madhini o‘z ichiga oladi. Alisher Navoiy bu bobda talmih san’ati vositasida Husayn Boyqaroni kuch-qudratda Firdavsiy qahramoni Rustamga, adolat va fazl-u kamolda Eronning afsonaviy podshosi Jamshidga o‘xshatadi.
17-bob “Ko'ngul ta’rifida” deb nomlanadi. Bobning ilk baytlarida shoir Xudoni dehqonga, inson vujudini gulistonga qiyoslaydi. Uning fikricha, Xudoning inson vujudini yaratishdan asosiy maqsad-muddaosi inson vujudining eng sharif a’zosi - ko‘ngilni yaratishdir.
Ermas edi anda g'araz hech gul,
G'ayri ko'ngulkim, g'araz erdi ko'ngul.
Shu bilan birga, shoir ko‘ngilni inson ko‘ksining chap tomonida joylashgan a’zo - yurak bilan adashtirmaslikka chaqiradi. Yaratganning yodi bilan yashaydigan insondagina haqiqiy ko'ngul bo'ladi va ugina “ahli dil” sanalishi mumkin. Shuningdek, Navoiy ko‘ngilni olami kubro, Ka’badan-da ulug‘ joy deb ataydi. Muqaddimaning qolgan uch bobi (18-20-boblar) hayrat ta’rifiga bag‘ishlangan. Bu boblarda Xoja, ya’ni ko'ngilning avval mulk (narsalar) olamiga, keyin malakut (farishtalar) olamiga va nihoyat so‘ngida “ajoyib bir shahar” (inson tanasi) ga sayohati bayoni keltiriladi va bu sayohat ko'ngilning o‘zligini tanib, inson tanasiga kirgani tasviri bilan yakunlanadi.
Alisher Navoiy bu o‘rinda “o‘zligini tanigan Xudoni ham taniydi” g‘oyasini ilgari suradi:
Nafsg’a chun orif o'lub mo'-bamo'
Foyiz o'lub “qad arafa rabbahu”.
Ko‘ngil hayratlari yaratilgan olamlarning mukammalligi, uning inson tomonidan idrok etilishi va inson qadri kabi masalalarga tutashadiki, bular keyingi - 21-bobda Xoja Bahouddin Naqshband hamda Xoja Ubaydulloh Ahror madhlarida davom etadi. Alisher Navoiyning muqaddimadagi so‘nggi bobni aynan shii shayxlarga bag'ishlashi shoirning naqshbandiya suluki vakili ekanligiga ishora edi. Bob o‘z ichida ikki qismga ajratiladi, birinchi qism 15 baytdan iborat bo‘lib, uning deyarli har bir baytida naqsh so‘zining turli holat va shakllarda ishtiqoq (o‘zakdosh so'zlarni keltirish) va tanosub (ma’no va mohiyat jihatidan bir-biriga yaqin so‘zlarni keltirish) san’atlari vositasida qo‘llanilganligini ko‘ramiz. Navoiy Bahouddin Naqshbandni yuksak martabali naqqoshga, uning ta’limotini muhtasham va dilkash naqshga o'xshatadi: Xojaki naqqoshi sipehri baland,
Bo'lg'ali har safhasig'a naqshband.
Ayladi avroq munaqqash base,
Naqsh raqam ayladi dilkash base.
Bobning ikkinchi qismi naqshbandiya tariqatining o‘sha davrdagi mashhur pirlaridan biri Xoja Ubaydulloh Ahror madhiga bag‘ishlangan. Navoiy uni murshidi ofoq (yo'lboshlovchi pir) deb ulug'lar ekan, shohlar unga qulluq qilishga o'zlari keladilar, hatto haqiqat sirlaridan ogohlar ham uning huzurida hushlaridan judo bo‘ladilar deb yozadi:
Yuz qo'yubon qullug'ig'a shohlar,
Bazmida bexud o'lub ogohlar.
Alisher Navoiy bobni ulug‘ shayx faoliyatiga yuksaklik tilash va uning himmatidan bahramandlik umidi bilan yakunlaydi va bu umid bevosita muqaddimaga ham yakun yasaydi:
Qo'ymasun ayvoni jahonni tihi,
Dabdabai ko‘si Ubaydullahi.
Himmatidin bizni ham etsun Xudoy,
Faqr yo‘lida g‘ani, iymong'a boy.

II BOB. “HAYRAT UL-ABROR” DOSTONIDA MAQOLATLAR VA HIKOYATLAR TASNIFI

Asosiy qism maqolat va hikoyatlardan tashkil topgan 40 bobni o‘z ichiga oladi. Maqolatlar muayyan bir axloqiy-falsafiy mavzuga bag‘ishlangan bo‘lib, shoir dastlab ushbu mavzuga munosabat bildiradi, mavzu yuzasidan o‘z fikr-mulohazalarini bayon qiladi, so‘ngra shu mavzuga mos ibratli hikoya keltiradi. Maqolatlarning barchasi, ularga ilova qilingan hikoyatlar ham bir-biri bilan izchil bog‘langan, mazmunan biri ikkinchisini davom ettiradi, to‘ldiradi, rivojlantiradi. Shu tariqa asosiy qism 20 maqolat va unga ilova tarzida keltirilgan hikoyatlar bayoni tarzida davom etadi.
1 Iymon sharhida- Shayx Boyazid Bistomiy va uning muridi haqidagi hikoyat
2 Islom bobida- Ibrohim Adham va Kobiya Adviya haqidagi hikoyat
3 Salotin (sultonlar) zikrida- Shoh G'oziy hikoyati
4 Xirqa kiygan riyokor shayxlar xususida- Abdulla Ansoriy haqidagi hikoyat
5 Karam (xayru ehson) vasfida- Hotami Toyi hikoyati
6 Adablilik to'g'risida-No‘shiravon va nargis haqidagi hikoyat
7 Qanoat bobida- Qanoatli va qanoatsiz ikki do‘st haqidagi hikoyat
8 Vafo bobida- Ikki vafoli yor hikoyati
9 Ishq o‘ti ta’rifida- Shayx Iroqiy haqidagi hikoyat
10 Rostliq ta’rifida-Sher bilan Durroj hikoyati
11 Ilm osmonining yulduzlardek baland martabaliligi haqida -lmom Roziy va Xorazmshoh haqidagi hikoyat
12 Qalam va qalam ahllari haqida- Yoqut haqidagi hikoyat
13 Bulutdek foyda keltiruvchi odamlar haqida -Ayyub va o‘g‘ri haqidagi
14 Osmon iuzilishida shikoyat- Iskandar haqidagi hikoyat
15 Jaholat mayining quyqasini ichadiganlar haqida-Isroiliy rind haqidagi
16 Xunasasifat oliftalar haqida- Abduiloh Muborak haqidagi hikoyat
17 Bahor yigitligining sofligi haqida -Zaynulobidin va uning o‘g‘li haqidagi
18 Falak g'amxonasi haqida- Go'zal malika va uning oshig'i haqidagi hikoyat
19 Xurosonning misli yo‘q viloyati bayonida-Bahrom va bog’ haqidagi
20 Maqsadning o'talgani haqida- Xoja Muhammad Porso haqidagi hikoyat
Eng avvalgi maqolat iymon sharhiga bag‘ishlanadi. Bu bejiz emas, zero dostonning bosh g'oyasi - komil inson timsolini vasf etishdir, komillikning bosh belgisi esa iymondir:
Kimki jahon ahlida inson erur,
Bilki, nishoni anga iymon erur.
Alisher Navoiy “Kimdaki iymonning uch belgisi bo'lsa, u haqiqiy insondir” deydi va bu belgilar sifatida sabr, shukr va hayoni ko'rsatib o‘tadi:
Bas, ani inson atag'il beriyo
Kim, ishidur sabr ila shukr-u hayo.
Komil inson ta’rifidan keyin iymon sharhiga to‘xtalib o‘tiladi. Hazrat Navoiy iymonning 6 sharti sifatida quyidagilarni keltirib o‘tadi:

• 
  Haqning borligiga iymon keltirish;
  
• 
  farishtalarga iymon;
  
• 
  Allohning so‘zlari bo‘lgan muqaddas kitoblarga iymon;
  
• 
  Payg‘ambarlarga iymon;
  
• 
  qiyomat kuniga iymon;
  
• 
  taqdiri azalga iymon.
  

Ushbu fikrlardan so‘ng Shayx Boyazid Bistomiy va uning muridi haqidagi hikoyat keltiriladi. Hikoyatda bir kuni Shayx Boyazid Bistomiydan g'amginlik sababini so'ragan muridiga shayx bu dunyoda haqiqiy insonlar kamayib ketganligidan xafaman, deb javob beradi. Shunda muridi shayxni haqiqiy insonlar safida deb hisoblashini aytganida, shayx o‘zini ham yuz ming sarson-sargardonlar qatorida sanashini, agar bu dunyodan iymon bilan ketmas ekan, inson sanalmasligini aytadi.
Hikoyatda diniy mazmundan tashqari, tasavvufiy qarashlar ham mavjud bo‘lib, bunda tariqatdagi xavf maqomi haqida so‘z boradi, deb aytish mumkin. N.Komilovning “Tasavvuf” kitobida yozilishicha, xavf tariqatning 6-maqomi bo‘lib, bunda solikning nafs makridan qo'rqishi, shayton nayrangining ko‘ngilga xavf solishi nazarda tutiladi. Nafs shunday kuchli dushmanki, solik tariqatdagi tavba, vara’ , zuhd, faqr, sabr kabi maqomlarni egallagan bo'lishiga qaramay, nafsning iymonga daxl qilishi mumkinligidan doim xavfda bo'ladi.
Ikkinchi maqolatda esa, islom dinining mohiyati va arkonlari haqida so‘z yuritiladi. Maqolat avvalida Navoiy basmala bobidagi “ahli qabul” va “ahli rad” tushunchalariga yanada oydinlik kiritib, shunday yozadi:
Olam aro xalqni Yazdoni pok,
Ahli najot etti-yu ahli haloh.
Bu birisin obidi asnom bil,
Ul birisin zumrai islom bil.
Kufr eli yo‘l topti malomat sari,
Zumrai islom salomat sari.
Navoiy talqini bo‘yicha, islom davlatida yashashning o'zigina musulmon bo‘lish uchun yetarli emas. Shoir hadisga tayangan holda haqiqiy musulmon deb, boshqa odamlar qo‘li va tilidan omon va salomat bo‘lgan kishigagina nisbatan qo'llash mumkinligini ta’kidlaydi. Bunday axloqiy darajaga yetish uchun inson islomning besh ruknini xolis niyat va pok e’tiqod bilan bajarishga harakat qilishi kerak.
Navoiy islom dinining arkoni - shahodat kalimasini aytish; namoz, ro‘za, zakot hamda hajning shartlarini bayon etish bilan birga bu amallar shunchaki rasm-rusum emas, balki ruhiy tarbiyaning asoslari ekanligini juda chiroyli tarzda ifodalab bergan. Jumladan, 25-bobdagi hikoyatda keltirilishicha, shohlikni tark etib, darveshlikni ixtiyor etgan Ibrohim Adham biyobon yo‘li bilan hajga borishni ixtiyor etib, har bir bosgan qadamining shukronasiga ikki rak’at namoz o‘qib boradi. Haj yo‘lini shu tariqa o‘n to‘rt yilda bosib o‘tgan Ibrohim Adham Makkaga kirsa, Ka’bani o‘z o'rnida topmaydi. Haq taologa munojot qilib, sababini so‘rasa, g‘aybdan “Ka’ba biyobon yo‘li orqali muhabbat shavqidan qaddi egik bir kampir ziyoratiga ketdi” , degan ovoz keladi. Ko‘p o‘tmay, biyobon yo‘lidan kelayotgan Robiya Adviyani ko‘rib, bu ishning hikmatini so‘rasa, Robiya unga shunday javob beradi:
Senga samar berdi namoz-u riyo,
Menga samar berdi niyoz-u fano.
Bu hikoyat orqali Ilohga bo‘lgan chin ixlos va muhabbat har qanday ibodatdan ustun ekanligini ta’kidlagan
Navoiy keyingi ya’ni to‘rtinchi maqolatda sultonlar ta’rifiga o‘tadi. Navoiy bu bobda podshohlikning mezoni - asosi adolatda ekanligini sarlavhadayoq bayon etadi. Navoiyning talqini bo'yicha, podshoh ham boshqa insonlar kabi tuproqdan yaralgan oddiy banda. Podshohlik - imtiyoz emas, balki vazifa, uni halol bajarish uchun haqni nohaqdan ajratib, adolat tamoyiliga so'zsiz rioya qilish shart. Xalq birligi, mamlakat obodligi, turmush farovonligini ta’minlovchi asosiy omil ham adolat hisoblanadi. Ammo, afsuski, deb davom ettiradi o‘z mushohadasini Navoiy, bu qoidaga hamma vaqt ham rioya qilinmaydi, zulm va zo'ravonlikning boshida ko'pincha maishatparast va zolim hukmdorlar turadi. Navoiy bu zulmkorliklarning natijalari sifatida shohlarning bazmi jamshidlarini batafsil tasvirlaydi. Bu ajablanarli emas. Chunki uning o‘zi bunday tongotar bazmlar, mayxo‘rliklar, bema’ni va bemaza gap-gashtaklar, xalqning peshona terisidan yig'ilgan mablag‘larni ko'kka sovurishlarni ko‘p ko‘rgan edi. Nafs itining qo'lida zabun bo‘lgan bu toifaning qiliqlarini o'tkir o‘xshatish va tashbihlar orqali fosh etib, ushbu jirkanch manzara tasviri orqali hokimiyatning oliy tabaqasini ogohlikka, bunyodkorlikka da’vat etadi:
Zulmni tark ayla-vu dod aylagil,
Marg kunidin dag'i yod aylagil.
Maqolatdan keyingi hikoyatda Sulton Husayn Boyqamning faoliyatiga bog'liq hikoyatni keltiradi. Unda aytilishicha, bir kuni Husayn Boyqaro oldiga bir kampir kelib, uni qozi mahkamasiga olib boradi va undan o‘g‘lining xunini talab qiladi. Qozi guvoh so‘raganda, sultonning adolati va insofidan bo‘lak guvohi yo'qligini aytib, adolat so‘raydi. Shariat qozisi bunda yo diyat (xun to'lovi) yo jonga jon deb hukm chiqaradi. Sulton kampirning da’vosini qabul etib, shariat bo‘yicha ish tutishlarini so‘raganida, kampir sultonning odilligini kо‘rib, uzr so‘rab, da’vosidan kechadi. Sulton xun to'lovi uchun shunchalik ko‘p mablag’ beradiki, kampir odamlar ichida “Zoli Zar” (“Tilla kampir”) laqabi bilan shuhrat topadi. Bu hikoyat orqali Navoiy Husayn Boyqaroni zolim podsholarga qarama-qarshi qo‘yib, ularni ana shunday odil hukmdorlardan ibrat olishga da’vat etadi.
To‘rtinchi maqolatda jamiyatning quyi tabaqasi - darveshlar haqida fikr yuritiladi. Ushbu maqolatning uchdan ikki qismi riyokor shayxlar hajviga bag'ishlangan bo‘lib, qolgan o‘ttiz besh bayti chin so‘fiylar ta’rifidadir. Navoiy “riyoyi xirqapo‘shlar” timsolini yaratar ekan, uchta asosiy jihatga e’tibor qaratadi:
birinchidan, bunday diyonatsiz dindorlar ommani aldaydigan darajada tashqi suratlarini so‘fiylarga moslashtirganlar: xirqalari darveshlarnikiday quroq parchalardan tikilgan, qo‘llarida hamisha tasbih, eski sallani chirmab, doimo zikr tushish orqali odamlarning e’tiborini o'zlariga jalb etadilar.
Ikkinchidan, bu toifaning muridlari ham shayxlariga o'xshab, yolg‘on, hiyla va riyoni san’at darajasfda o‘zlashtirganlar. Ular nasha tarqatadigan bangi shayxlarini Xizr deb ataydilar, safsatalarini karomat sifatida talqin qilib, ovoza qiladilar. Birov agar zarracha shubha yo e’tiroz bildirsa, unga qarshi jamiyki tuhmat va bo‘htonlarni ishga soladilar.
Uchinchi jihat shuki, bu nayranglar va soxta mashhurlikdan asosiy maqsad - boylar nazariga tushish, ko‘proq nazr-niyoz to'plash, alaloqibat, mamlakat sultoni inoyatlaridan bahramand bo‘lishdir. Navoiy xulosasi bo'yicha, din va diyonat niqobi ostida riyokorlik qiladigan, odamlarni to‘g‘ri yo‘ldan adashtiradigan bu toifa eng yomon kimsalardir:
Bu el erur barcha yomondin yomon,
Kimki yo'q ondin yomon - ondin yomon.
Haqiqiy so‘fiylar esa, bularning aksi: bu dunyoning yaxshi-yomoni bilan ishlari yo‘q, yolg‘on, shuhratparastlik va riyodan uzoq, ko'ngli muhabbat va ma’rifat nuri bilan munavvar, Haq yo'lida sobitqadam, payg'ambar sunnatidan bir qadam ham chekinmasdan ruhiy kamolotni kasb qilgan zotlar, bu yo‘lda hatto “Xizr bir axzar (yashil) giyoh”dir. Haqiqiy oriflarning biri Xoja Abdulloh Ansoriyga ko‘ra, ibodatni do‘zaxdan qutulish yo jannatga kirish uchun emas, balki Haq taolo buyrug‘iga so'zsiz amal qilish deb bilish kerak:
Biym ila him Haqni parastish qilur,
Nafs najotini tilab ish qilur.
Kim chekar ummid ila farsudaliq,
Qasdi erur ravzada osudaliq.
Beshinchi maqolat karam va saxovat haqida. Unda berilishicha, Xudo kimga mol-davlat bergan bo'lsa, saxovat va qo'li ochiqlik uning qismatiga aylanishi kerak. Eng yomon sifatlardan biri baxillik bo'lsa, eng yaxshi xislatlardan biri saxbvat hisoblanadi. Navoiy ushbu maqolatda saxovatning quyidagi shartlarini keltiradi:
1) saxovatda isrofgarchilikka yo‘l qo'ymaslik;
2) shuhratparastlik yuzasidan xayr-saxovat qilmaslik;
3) faqat muhtoj kishigagina xayr qilish;
4) befoyda ehson oshlari va xayriya tadbirlarini o'tkazish uchun xalq molini talon-toroj qilmaslik;
5) xayr-u ehson qilishda sababchini Xudo, o‘zini bor-yo‘g‘i bir vosita deb bilish, saxovatni Alloh yo'lida qilish.
Maqolat so‘ngida hazrat Alining “Haqiqiy karam diram sochish emas, balki tama tarkidir” mazmunidagi hikmatini keltirib, Hotam Toyi haqidagi hikoyatni ilova qiladi. Hikoyatdagi asosiy g‘oya esa, “o‘z mehnati tufayli bir diram topish birov bergan xazinadan yaxshiroq” mazmunidagi ushbu baytda ifodalangan:
Bir diram olmoq chekibon dastranj,
Yaxshiroq andinki birov bersa ganj.
Navoiyning odob, hayo va xoksorlik haqidagi qarashlari oltinchi maqolatda o‘z ifodasini topgan. Bobning sarlavhasida shoir adabni baxtiyorlik kaliti, eng ko‘p qadrlanadigan insoniy fazilat, hayo bilan xushtavozelikni esa odobning asosiy shartlaridan deb ta’kidlagan. Maqolatda esa, bu hayotiy xulosaning turli qirralari ochib berilgan. Navoiy bu bobda turli ijtimoiy munosabatlar - oila va er-xotin munosabatlari, farzand tarbiyasi, ota-ona oldidagi burchni bajarish, jamiyatdagi turli qatlamlar orasidagi munosabatlar, podshoh xizmatida bo‘lish odoblari haqida aniq tavsiya va foydali maslahatlar beradi.
Navoiyning talqiniga ko‘ra, insonga sharaf keltiruvchi narsa mol-dunyo, mansab yo nasl-nasab emas, balki insonni jamiyatning gultojiga aylantiruvchi narsa uning odobidir:
Elga sharaf bo'lmadi joh-u nasab,
Lek sharaf keldi hayo-u adab.
Anushervon odil haqidagi hikoyat (Anushervonning hali shoh bo'lmagan paytida bir kanizakka oshiq bo‘lib, bog’da bu kanizakka qo‘l uzatmoqchi bo‘lgani, ammo ochilgan nargis gulini ko‘rib, qilmishidan uyalgani) orqali hayo va odob shoh-u gado uchun bir hisoblangan insoniy fazilat ekanligi ta’kidlangan. Qanoat ta’rifidagi yettinchi maqolat badiiy timsollarga boyligi bilan alohida ajralib turadi. Navoiyning fikricha, kimki qanoatni o'ziga kasb qilgan bo'lsa, u eng boy insondir. Oltin, kilmush va zeb-u ziynatlarni boylik deb bilmaslik kerak, balki haqiqiy boylik qanoat xazinasidir:
Kimgaki ish bo'ldi qanoat fani,
Bilki, ani qildi qanoat g‘ani.
Ganji tajammulni g’ino bilmagil,
Balki g‘ino ganji qanoatni bil.
Mazkur maqolatda qanoat tushunchasi chiroyli tashbihlar va tamsillar vositasida ifodalab berilganligini ko‘ramiz. Masalan, osmon qanchalik katta bo'lmasin, u bitta kulcha, ya’ni quyosh bilan kun kechiradi. Ko‘z doim shuning uchun ravshanki, u mehrob ostida turib, ikkita bodom bilan oziqlanadi. Shunday ekan, insonlar qanoat bobida osmon va ko‘z singari bo'lishlari kerak. Maqolatda kitobat (harf) san’atining ham yetakchilik qilishini kuzatish mumkin:
Qushlar aro shohki, anqo durur,
Nuktae bu amrda paydo durur.
Bordur agar fikr ila topsang vuquf,
Qoni’u anqog'a muvofiq huruf.
Qushlarning ichida anqo shoh hisoblanadi. Bunda ma’lum bir ma’no bor. Agar fikr bilan voqif bo‘lishni istasang, “qoni” ’ va “anqo” so‘zlarining yozilishida harflar bir-biriga muvofiqdir. Yoki:
Shoh boshining sharafi toj emas,
Angla ani shohki, muhtoj emas.
Shoh agar ul bo'lsaki, muhtojdur,
Harf ila muhtojda ham tojdur.
Shoh boshining sharofati tojdan emas, kimki muhtoj bo‘lmasa, o'shani shoh deb tushun. Muhtojni ham shoh deb atash mumkin bo‘lsa, harf nuqtai nazaridan “muhtoj” so'zida ham “toj” bor-ku!
Maqolatga “Qanoatli va qanoatsiz ikki do'st” haqidagi hikoyat ilova tarzida keltirilgan. Unda aytilishicha, ikki do‘st Fors mulkidan Chin mamlakati tomon yo‘lga otlanadilar. Biri taqdir berganiga qanoatli inson bo‘lib, ikkinchisi ochko‘z, tamagir edi. Yo‘lda ketayotib, bir toshga ko‘zlari tushadi. Uning yarmi yer ostida bo‘lib, yarmi yer yuzasiga chiqib turardi. Tosh ustida: “Kimki mehnat qilib toshni aylantirib qo‘ysa, ostidagi afsonada vayrona tagida bekitib qo‘yilgan xazina haqida yozib qo'yilgan. Kimki bu mashaqqat, azob-uqubatlarni xohlamasa, uning uchun sabr-u qanoat hammasidan yaxshiroqdir” , degan yozuv bitilgan edi. Ochko'z yigit yozuvni o'qigach, xazina ilinjida tosh ostini qazishga tushib ketadi. Qanoatli odam esa beparvo tarzda shahar tomon yo‘l oladi. Shaharga kiradigan bir necha darvoza bo'lib, u shaharga birinchi bo'lib kiradi. Shahar aholisining odatiga ko‘ra, mamlakat podshosi qazo qilsa, darvozadan birinchi kirgan odamni podshoh qilib ko'tarar ekanlar. Shu tariqa bu do‘st o‘z qanoati tufayli mamlakatga podshoh bo‘ladi. Uning tosh ostini qaziyotgan do‘sti esa og'ir mehnatni bajarib bo‘lgach, toshni ag'darib qarasa, “Xomtama bu dunyoda alam chekadi” deb yozib qo‘yilgan ekan. Xulosa shuki, qanoatli inson o‘z sabr-u qanoati tufayli shoh martabasiga erishadi, qanoatsiz inson esa tama ilinjida xor-u zor bo‘ladi.
Sakkizinchi maqolat vafo haqida bo‘lib, shoir bu axloqiy kategoriyani do'stlik tushunchasiga bog'liq holda talqin qiladi. Yor-do‘sti yo‘q kishi dursiz sadaf kabi qiymatsizdir, burgutning bir qanoti sinsa qulab tushadi, bitta o‘tindan gulxan yoqib bo'lmaydi, bitta ustun uy tomini ko‘tarolmaydi. Shu kabi hayotiy misollar orqali mutafakkir shoir tiriklikning asosiy qonuniyatlardan biri - juft bo‘lib, jamoaviylikda yashashning fazilatini olqishlaydi hamda bunday munosabatlarda o'zaro vafo va sadoqat asos bo‘lishi lozimligini uqtiradi. Uning ta’kidlashicha, vafo olamdagi eng noyob gavhar, inson umrini bezaydigan, unga mazmun va ulug‘vorlik bag'ishlaydigan xislat. Vafo, sadoqat - beg‘araz tuyg'ular. Vafoli kishi - shamdek yonib, o‘zgalarga nur sochishi va buning evaziga hech narsa talab qilmasligi lozim:
Yorki, oyini vafo yo'q anga,
Sham’ hibidurki, ziyo yo'q anga.
“Ikki vafoli yor” hikoyatida esa shoir vafoning oliy namunasini ibrat qilib ko‘rsatadi: Hindistonni katta qiyinchilik bilan fath etgan Amir Temur Ko‘ragon aholini qatliom qilishga buyuradi. Olam qonga belanib, minglab kesilgan boshdan to‘kilgan qonlar daryo bo'lib oqadi. Qiyomat qoyim bo‘lgandek, jang maydonida “ikki bechora yor” Temurning qattol sipohiga duch keladilar. Askarlarning biri shohning amrini ado etish uchun ular tomon ot soladi. Ikki do‘st bir-birining ustiga o'zini tashlab, “mening boshimni kes, do‘stimni omon qoldir” , deb yolvoradilar. Qotil har ikkisining ham birdaniga boshini kesmoqchi bo‘lganida, do'stlar boshini tig‘ ostiga tutib, “oldin meni o'ldir, men do'stimning o'limini ko‘rishga toqatim yo‘q” , deb iltimos qilardi. Shu tariqa bir muddat o‘tib, to'satdan “al-omon” (omonlik, kechirim) degan buyruq keladi. Qatliom to‘xtatiladi:
Bir-biriga kechti alar qonidin,
Shoh dag'i kechti ulus qonidin.
Vafoli do'stlar haqidagi hikoyatdan so‘ng ishq ta’rifidagi to‘qqizinchi maqolat keladi. Chunki vafo va ishq, sadoqat va muhabbat - bir-birini to‘ldiruvchi, bir-biriga aloqador tushunchalar. Navoiyning yozishicha, ishq - azaliy hodisa, u “ruh mayi” bilan jismga kirib ketadi va uni mast etadi. Ishq - Ruh olamining go'zalligi, husn-u jamoli hadsiz-chegarasiz. Ishq bulbuli bu go‘zallikni ko‘rib, olamga g‘ulg‘ula soladi. Inson jismiga taralgan ishq shu’lasi ana shu Mutlaq Go‘zallik olamidan ingan nurdir. Bu nur butun borliqni qamrab olgan “jahon mulki”ga aylangan, ya’ni shoir nazarida olamdagi muvozanat, tiriklik va harakatni ta’minlovchi asosiy mohiyat - Ishq qonuniyatidir. Shoir talqiniga ko‘ra, go'zal chehrani ko'rib, visoliga havas qilgan odam oshiq emas, oshiqlikni da’vo qilgan kishiga vafo va sadoqat tuyg‘usi begonadir, uning tosh ko‘ngliga ishq o‘ti asar qilmaydi. Nafsoniy istaklarini muhabbat niqobida ko'rsatmoqchi bo‘lgan odam har qanday jazoga loyiq:
Bu esa oshiq, erur o'lturguluk,
Boshdin-ayoq jismini kuydurguluk.
Keyingi baytlarda haqiqiy oshiqning sifatlari keltiriladi. Unga ko'ra, haqiqiy oshiqning “ham tili, ham ko‘zi-yu ham ko‘ngli pok” , u o'zgalar xayolidan begona, ishq yo'lida hatto o‘zlikdan ham voz kechgan dardkash inson:
Oshiq ani bilki, erur dardnok,
Ham tili, ham ko'zi-yu ham ko'ngli pok.
O'zlugidin ishq ani pok etib,
Balki fano o'tig'a xoshok etib.
Navoiy maqolatdan keyingi hikoyatda Shayx Faxriddin Iroqiy haqida bir rivoyatni keltirib, ishqning tarbiyaviy ahamiyatini ham ochib beradi. Navoiyning talqinicha, ko'nglida ishq otashi alanga olgan odam birovga yomonlikni ravo ko'rmaydi va o‘zi ham yomonlikka yurmaydi. Ishq, eng avvalo, go‘zallik va ezgulikka oshno etadi, go‘zallik sir-u asrorini kashf etishga undaydi, oshiqning didini, farosatini, zehni va qobiliyatini oshiradi. Ishq tosh ko‘ngillarni yumshatuvchi, Shayx San’onlarni butparast etuvchi, johilni ma’rifatli shaxsga aylantira oladigan kayhoniy kuch, ilohiy tuyg'u. o‘ninchi maqolat to‘g‘rilik ta’rifida va egrilik inkorida bo‘lib, unda Navoiy rostlik, to‘g‘riso‘zlik, to‘g‘ri yashash, odamlarga to‘g‘ri munosabatda bo‘lish kabi fazilatlarni navbat bilan sanab chiqib, uning ziddi bo‘lmish egrilik, yolg‘onchilikning ofatlarini ham birma-bir keltirib o‘tadi. Navoiy talqiniga ko‘ra, bu dunyoda faqat to‘g‘ri so‘z gapirib yashash imkonsiz. Ba’zida inson zarurat tug'ilib, yaxshi niyatda yolg‘on gapirishga majbur bo‘ladi. Ammo yolg'onni kasb qilgan kimsa odamlar orasida obro‘ topmaydi. Bunday kishi agar to‘g‘ri gapirsa hamki, uning chin so‘ziga hech kim ishonmaydi:
Kimki o'zin ayladi yolg‘on so'zin,
Kizb, der el, chin desa, qolg'on so'zin.
Maqolatdagi fikrlarning tasdig‘i sifatida mashhur “Sher va durroj” hikoyasi keltirilgan.
O‘n birinchi maqolatda ilm o'rganish, olimning jamiyatdagi mavqeyi, ilm talabidagi riyozatlar haqida so‘z yuritiladi. Navoiyning ilm va olimlik haqidagi fikrlari asosan quyidagilardan iborat:

• 
  ilm yo‘li fidoyilik va irodani talab qiladi;
  
• 
  maktab va madrasa ko‘rganlarning hammasini ham olim deb bo‘lmaydi - olimlik tug‘ma iste’dod va kuchli iroda hamda uzoq yillik riyozat orqali qo‘lga kiritiladi;
  
• 
  ilm olish, bilimli bo‘lish insonga obro‘ va sharaf keltiradi;
  
• 
  ilm shunday boylikki, unga amal qilgan inson bilan bir umrlik sadoqatli do‘st sifatida qoladi;
  
• 
  haqiqiy olim jamiyatning bebaho boyligi va uning kamolot ko‘zgusidir;
  
• 
  ilmni boylik orttirish, mansab pillapoyalarini egallash vositasi qilgan odam johil va gumroh kishi hisoblanadi.
  

Haqiqiy ilm - odamlarga manfaat yetkazadigan va oxirat koriga yaraydigan bilimdir. Bunday bilim sohibi bo‘lgan kishi o‘tkinchi havaslar va muvaqqat muvaffaqiyatlar ketidan quvmaydi. Dunyoviy havaslar uyasi bo‘lgan qalbda ilmga joy qolmaydi: Ilmni kim vositai joh etar, O'zini-yu xalqni gumroh etar.
Maqolat so‘ngida Navoiy haqiqiy olimning ta’rifini keltirib, Muhammad Xorazmshoh bilan Imom Faxr Roziy o'rtasida bo‘lib o‘tgan mashhur hikoyat bilan fikrlarini dalillaydi.
O‘n ikkinchi maqolat qalam va qalam ahli haqida bo‘lib, bu bobda Navoiy oldingi maqolatda bildirgan fikrlarini mantiqiy izchillik bilan davom ettiradi. Dastlabki 18 bayt qalamning tavsifiga bag'ishlangan bo‘lib, ularda olam yaralishi jarayoni bosqichlarida qalamning o‘rni, jamiyat taraqqiyoti va istiqbolidagi ahamiyati haqida so‘z yuritiladi. Keyingi baytlarda esa, qalam o‘z kotibining xislati va niyatiga qarab, yaxshilik yoinki yovuzlikka xizmat qilishi mumkinligi uqtiriladi. Qozilik mahkamasidagi amaldorlarning qalami egasining xudobexabarligi sababli qonunga xilof ishlarni “qonuniylashtirish” uchun xizmat qiladi:
Barcha xiyonatni diyonat bilib,
Barcha diyonatda xiyonat qilib.
Qalam poraxo'r muftiylar, noinsof soliqchilar, zulmda nom chiqargan mahalliy amaldorlar, savodsiz kotiblar qo‘liga tushganda, xalq boshiga keladigan ko‘p kulfatlarga guvoh bo'ladi. Aslida qalam ahli faqat ezgulikka da’vat etuvchi kitoblar bitishi, odamlarning og‘irini yengil qiluvchi farmoyishlar, munosabatlarni mustahkamlovchi yozishmalar, ma’rifatni oshiradigan narsalarni yozishi kerak. O‘shanda u mashhur xattot Yoqut Mu’tasimdek yuksak martabali inson sifatida dovruq qozonishi mumkin. Navoiyning yaxshilik va yomonlik haqidagi qarashlari o‘n uchinchi maqolatda yanada aniqroq, yorqinroq o‘z ifodasini topgan. Buyuk mutafakkir maqolatning dastlabki baytlarida yaxshilik ulashuvchi zotlarning asosiy belgilari: mehribonlik, ochiqko‘ngillik, himmatbalandlik, saxiylik kabi insoniy fazilatlar haqida so‘z yuritib, bu xislatlami o'zida tarbiyalamagan odam pastkash, nokas, g‘iybatchi, birovning aybini qidirib, fosh qilishdan rohatlanadigan, hasadgo‘y, tamagir bo'lishi mumkinligidan ogohlantiradi.
Keyingi baytlarda inson fitratining ana shunday illatlardan xoli qilib yaratilganiga shukrona keltirishi lozimligi, odamlarga beminnat manfaat keltirish hamda qo‘li ochiqlik bu tuyg'uga asos bo'lishini quyidagicha ifodalaydi:
Shukr nedur? Naf’ fuzun aylamak,
Bazl kamandini uzun aylamak.
Yaxshilik ulashish, odamlarga yordam berish faqat qo‘l bilan emas, balki ochiq chehra va shirinzabonlik bilan ham amalga oshishi mumkin. Eng yaxshi ehson - lutf va shirin so‘z bilan qilingan saxovatdir. Qilingan yaxshilik odamlarni to‘g‘ri yo‘lga solib, yomon niyatlardan qaytarishi kerak.
Buning misoli sifatida mashhur faqih va muhaddis Ayyub bin Xalaf Xazrajiy (677-767) hayotidan hikoyat keltiriladi: Hazrat Ayyub kechasi ibodatga mashg‘ul bo'lgan chog‘da bir o‘g‘ri uyi tagidan lahm (yer osti yo‘li) qazib, ichkariga kiradi. Ayyub o‘g‘rini ko'radi, ammo indamay ibodatini davom ettiraveradi. o‘g‘ri uydagi bor narsalarni yig‘ib chiqib ketmoqchi bo‘ladi, lekin yuki katta bo‘lganligi sabab lahmda tiqilib qoladi. Ayyub bu holni ko‘rib, ibodatni tugatadi va eshikni ochib, o‘g‘riga yo‘l ko‘rsatadi. o‘g‘ri shayxning bu muruvvatini ko‘rib, qilmishidan butkul tavba qiladi va to‘g‘ri yo‘lga kiradi.
Yaxshilik va yomonlik tushunchalari o‘n to‘rtinchi maqolatda yanada kengroq ko‘lam kasb etadi. Navoiy ushbu maqolatda olam va odam, davr va shaxs, ko'ngil istaklari va falak evrilishlari haqida dunyo va uning asl mohiyatini tushuntirish orqali mulohaza yuritadi. Shoir tashxis san’ati yordamida bag'ri yulduzlarga to‘la falakni yamoqli to‘n kiygan hiylagar tosboz - ko‘z bo‘yamachiga, dunyoni esa pardoz tufayli chiroyli ko‘rinadigan makkora yalmog‘izga o‘xshatib, foniy dunyoda bularning hiylalariga aldanish hasratidan ogohlantiradi. G‘alvirga o'xshagan falakning chambarida yaxshi-yu yomon, poklar-u nopoklar - barcha insonlar birga, aralash holatda yashashga mahkum. Falakning nayranglari tufayli ko'pincha gavharni oddiy toshdan ajratolmaydigan farosati yo‘q odamlarga behisob mol-dunyolar nasib etadi, sotqinlik va zulm qon-qoniga singib ketgan egri niyatli odamlar mas’ul lavozimlarga o‘tirishadi; to‘g‘riso‘z, halol odamlar e’tibordan chetda qolib ketadilar. Eng qizig‘i, bir muddat o‘tgandan keyin ajal tig‘i oldida yaxshi ham, yomon ham bir xil bosh egishga majbur bo‘ladi. Shu sababli, olam bebaqoligini bilgan, umr yaxshilik bilan ham, yomonlik bilan ham o‘tishi muqarrarligini anglagan inson imkon boricha yaxshilik qilishi va o'zidan ezgu nomni meros qilib qoldirishi kerak.
Maqolatdagi g‘oyalar shoh Iskandarning bu olamdan qo‘li ochiq holda ketgani haqidagi hikoyat bilan quvvatlantiriladi.
Navoiy o‘n beshinchi maqolatda mayparastlik va mayxo‘rlik zararlari haqida fikr yuritadi. Uning nazarida mayga ruju qo‘yish jaholat va nodonlikning nishonasi bo‘lib, insoniy fazilatlardan mahrum, irodasiz, o‘z qadr-u qimmatini bilmagan kishigina bu yo‘lga kirishi mumkin. Mayparastlik tufayli insondagi hayvoniy kuchlar yanada quvvat oladi, kibr-u havo, manmanlik kuchayadi. Mayxo‘rlik koni zarar, u salomatlikning kushandasi, hayot qotili bo'lish bilan birga, naslga ham ta’sir qiladi, jamiyatning osoyishtaligiga raxna soladi. Navoiy umumlashma xulosalarini berganidan so‘ng mayzada kishining jonli portretini yaratib, o'tkir so'zlar bilan hajv qiladi: sharob ko‘p ichganidan o‘zidan bexabar odam ko'chaga chiqib, quturgan it kabi yo'lovchilarga tashlanadi; oyog'ida tik turolmaydi, ust-boshi bir ahvolda yosh bolalar va ko‘cha itlariga ermak bo‘lib qoladi. Uyini topolmay, ko'chalarda yiqilib qolgan, kiyimlari va pullarini kissavurlarga o‘g‘irlatgan bir alpozda kechani kunduz qiladi. Ertalab xayoli joyiga kelganda yana xumori tutib, may qidirishga tushadi. Eng achinarlisi, deydi Navoiy, bundaylar o‘zining ayanchli ahvolidan uyalmaydi, balki yigitchilik, yoshlik va rindlikning sho‘xligi, deb o‘zini oqlamoqchi bo'ladi. Holbuki, sharobga mukkasidan ketish aql egasining ishi emas:
Bodag‘a ko'rguzsa kishi xiraliq,
Aql charog'iga berur tiraliq.
Shu sababli, bu yo'lga kirgan odam tavba qilib, to‘g‘ri yo‘lga kirishi lozimligi uqtiriladi va tavbaga ta’rif beradi. Navoiyning talqiniga ko‘ra, tavba bir necha ko‘rinishga ega. Bulardan: birovning qistovi yo hurmati yuzasidan tavba qilish, qozining oldida yolg‘ondan qasam ichish, mayxo‘rlik tufayli biror nojo‘ya ish yo jinoyatga qo‘l urganidan hosil bo‘lgan vaqtinchalik pushaymonlik haqiqiy tavba hisoblanmaydi. Haqiqiy tavbaning o‘z shart-sharoitlari bo‘lib, bular - mayxo‘rlikning noto‘g‘ri ish ekani va bu yo‘lning oxiri halokatga eltishini anglash; o‘z ishidan chin ko‘ngildan pushaymon bo‘lish; mayzadalikdan nafratlanish va boshqa bu yo‘lga kirmaslikka chin ko‘ngildan bel bog'lash va shunga og‘ishmay amal qilishdir.
Maqolatga Bani Isroil qavmidagi Maymana ismli rindning tavbasi haqidagi hikoyat namuna sifatida ilova qilinadi.
O‘n oltinchi maqolatda Alisher Navoiy jismoniy kuch-quvvatiga aldanib qolib, o‘zini davlat tayanchi va barqarorlik posboni deb o‘ylaydigan takabbur bahodir va beklarni tanqid qiladi. Navoiy tasviriga ko‘ra, ijtimoiy odoblarni nazar-pisand qilmasdan, yanada haybatli ko'rinish uchun uzun mo‘ylovlar qo‘yib, qulog'iga ayollarga o'xshab sirg‘a taqadigan bu mushtumzo'rlar mardlik lofini ursalar ham, aslida maydagap, lofchi, ezma, nomard kimsalardir. Manfaat uchun jang maydoniga kiradigan, qaysi hukmdor ko‘proq pul va’da qilsa, o‘sha tomonga o‘tib oladigan sotqinlar faoliyatining jihod va g'azotga hech qanday aloqasi yo‘q. Haqiqiy g‘azot Vatan, millat, insoniy sha’n kabi muqaddas narsalarning toptalmasligi uchun o‘z jonini ayamaydigan fidoyi kishilarning qo'lidangina keladi.
Maqolatga ilova qilingan hikoyatda buyuk muhaddis Abdulloh Muborakning niqob kiyib jang maydonida qilgan jonbozliklari, u kishining yuzlarini ko'rmoqchi bo‘lganlarga bu ishni Alloh uchun qilganliklari va ko‘z-ko‘z qilish maqsadida emasliklarini ta’kidlaganlari go'zal tasvirlar asosida bayon qilib berilgan. o‘n yettinchi maqolat umrning ikki asosiy bosqichi hisoblanmish yoshlik va qarilik haqida. Bu maqolatda ham Navoiy falsafiy mushohadakorlik bilan so'zni bog‘ tasviridan boshlab, ko'klam, yoz, xazon va qish fasllaridagi peyzajni katta mahorat bilan chizadi. Keyingi baytlarda esa, inson umrini xuddi shu holatga qiyoslab, olamdagi barcha narsa kabi inson umri ham zavol topishi muqarrarligini shoirona tilda ifodalaydi. Shu sababli, deyarli har bir maqolatda qayta-qayta ta’kidlangan - umrni g‘animat deb bilish hamda uni bekorga o‘tkazmaslik g‘oyasi bu maqolatda yanada o'tkirroq mohiyat kasb etgan.
Muhammad alayhissalomning evaralari - Imom Zaynulobidinning hayotidan olingan ibratli hikoyat orqali yoshlikda bilim va tafakkur sohibi bo'lish fazilati targ'ib qilinadi.
Umrni behuda o'tkazmaslik, har bir nafasni g‘animat deb bilish, kelgan balolarga sabr qilib, shukronalikda hayot kechirish, imkon boricha do'stlar va yaqinlarning qadriga yetib, ular bilan shod-xurramlikda kun kechirish masalasi o‘n sakkizinchi maqolatda ham o‘z ifodasini topgan. Navoiy talqiniga ko‘ra, olam g‘amxona bo‘lsa hamki, shikva-shikoyatga o‘rin yo‘q. Falakning kajravligi, olamning beqarorligi norozilik va noshukurlikka sabab bo‘lolmaydi.
Eng muhimi - olamning beqarorligini bilgan holda, barcha yaxshi-yomon kunlar o‘tkinchi ekanligini jondan his etib, rizo va shukronalikda kun kechirishdir. Kimki dunyo ishini oson tutsa, unga mashaqqat va musibatlarni yengish shunchalik oson bo‘ladi:
Ishga necha sa’bliq imkon erur,
Kim ani oson tutar, oson erur.
Shod ani bil dahrda him g‘am yemas,
Dahr ishi chun g‘am yegali arzimas.
Nafasdek qisqa umrni g‘animat bilib, uning qadriga yetish, bekorga sarflamasdan, rizo va shukronalikni shior aylash lozim, deydi shoir. Uning talqiniga ko‘ra, har bir kishi bu dunyoda tosh, o‘simlik yoki qandaydir jonzot emas, balki koinot gultoji - inson etib yaralishining o‘zi eng oliy saodatdir. Chunki borliqning asl sababi va mohiyati, olam mavjudligining yagona asosi, tiriklikning asl maqsadi - inson ekan, bu mukarram maqom va aziz martabaning qadriga yetib, berilgan ne’matlarga shukrona qilish kerak bo‘ladi. Navoiy insonga berilgan ne’matlarni birma-bir sanab chiqar ekan, ajoyib bir dalil keltiradi: inson bir marta nafas olganida Alloh unga ikki ne’mat ato qilarkan: nafas olish orqali tiriklik ozig'idan bahramand bo'lsa, nafas chiqarishi zotining quvvatiga sabab bo'ladi. Ana shu ikki ne’matning shukrini bajo keltirish uchun jonlar fido bo‘lsa hamki, kamlik qiladi:
Borchani qo'yduq, muni-o'q aytu bas,
Kim bu nafaskim, sangadur hamnafas.
Kirmagi bir ne’mat erur mug'tanam,
Uylaki kirmakligi, chiqmog'i ham.
Biri erur quti hayoting sening,
Yana biri quvvati zoting sening.
Bu iki ne’matki namudordur,
Har biriga shukr yeri bordur.
O‘n to‘qqizinchi maqolatni Navoiy Xuroson mintaqasi hamda mamlakat poytaxti Hirot shahrining ta’rifiga bag‘ishlaydi. Ushbu maqolatni Navoiyning Vatan haqidagi madhiyasi, deyish mumkin. o‘z mamlakati va tug‘ilib o‘sgan shahrini vasf etish asnosida Navoiy Xuroson yerning qoq yuragi - to'rtinchi iqlimda joylashganini alohida qayd etib, uni to‘rtinchi falakda joylashgan Quyoshga qiyoslaydi. Osmonning munavvarligi Quyoshga bog‘liq bo'lsa, Yerning obod va ma’murligi, tinch va barqaror bo‘lishi aynan Xuroson o‘lkasiga bog‘liq, deydi Navoiy. Ayniqsa, Hirot shahrining ta’rifida shoir eng chiroyli o‘xshatishlar, eng yoqimli mubolag‘alarni qo‘llaydi. Yurtning tinchligi, xalqning farovonligi, qishloq va shaharlarning obodligi jamiyatda adolat tamoyili barqarorligi tufayli ekanligini shoh Bahrom haqidagi hikoyat mazmuni bilan quvvatlantiradi: Yazdijirddan taxtni meros olgan Bahrom bir muddat saltanat ahvolidan g‘ofil bo‘lib, aysh-ishratga berilib ketadi. Ov chog'i bir kambag'al odamning kapasida mehmon bo‘ladi. Uy egasi notanish mehmon oldiga bir piyola suv bilan bir burda qotgan non keltirib qo'yadi. Bahrom uy egasidan ahvol so‘raganida, mezbon shohning zulmidan obod turmushi buzilib, qashshoq bo‘lib qolganidan shikoyat qiladi. Bahromga ro‘parasida ko‘rinib turgan bir vayronani ko‘rsatadi va bir zamon bu vayrona muhtasham saroy bo‘lgani, saroy egasi yerdan suv chiqarib, bog'dorchilik va dehqonchilik orqali katta daromad olib turgani, zulm kuchayib, quduq qurib qolgani, natijada, hammayoq qurib, vayrona-valangor bo‘lganini katta nadomat bilan aytib beradi. Bahrom o‘sha zahoti qilib yurgan ishlaridan pushaymon bo‘lib, mamlakatni adolat bilan obod qilishni niyat qiladi. Bu niyatning barakatidan quduqning ko‘zi ochilib, yana suv kela boshlaydi:
Ev egasi Tengrig'a aylab niyoz,
Dedi: “Hamonoki shahi ayshsoz,
Zulm qo'yub, adldurur niyati,
Kim bu asar ayladi xosiyati”.
“Hayrat ul-abror”ning valiahd shahzoda Badiuzzamonga bag'ishlangan yigirmanchi maqolatida Navoiyning davlatchilik bobidagi qarashlari yaxlit bir konsepsiya tarzida bayon etilgan bo'lib, unda bayon eilgan tavsiyalar Amir Temur tomonidan o‘z vorislariga vasiyat qilib qoldirgan o‘n ikkita tuzukka to‘la-to‘kis mos tushadi. Masalan, Navoiy bu bobda asl maqsadga yuzlanmoqchi bo'lgan valiahd, eng avvalo, din va shariat ahkomlariga so‘zsiz bo‘ysunishi hamda shariat ahkomlari jamiyatda bekamuko'st ado bo‘lishiga mas’ul bo‘lmog‘i hukmdorlikning birinchi sharti ekanligini quyidagicha ifodalagan:
Istar esang maqsadi asliyg'a yuz,
Joddai shar’i Muhammadni tuz.
“Temur tuzuklari” kitobida keltirilishicha, Amir Temurning birinchi tuzuki ham “Tangri taoloning dini va Muhammad mustafoning shariatiga dunyoga rivoj berish” bo‘lgan. “Hayrat ul-abror”dagi fikrlarning “Temur tuzuklari”dan yagona tafovuti - tuzuklar va Navoiy g'oyalarining tartibi mos tushmasligidir. Faqat birinchi va oxirgi - o‘n ikkinchi tuzuklar Navoiyning fikrlar tizmasi tartibi bilan muvofiq kelib, qolgan tuzuklarning ma’nolari bobning turli joylarida sharhlangan. Masalan, birinchi tuzukning sharhidan so‘ng oltinchi tuzuk (“Adolat va insof bilan Tangrini yaratgan bandalarini o'zimdan rozi qildim. Gunohkorga ham, begunohga ham rahm-shafqat bilan, haqqoniyat yuzasidan hukm chiqardim” - “Temur tuzuklari”, 75-bet ) mazmunini unga muvofiq keladigan oyat va hadislar ma’nolari bilan boyitib, quyidagicha nazm ipiga tergan:
Shar’ tariqini shior aylagil,
Adi ila mulkunga mador aylagil.
Shohki ish adl ila bunyod etar,
Adli buzuq mulkini obod etar.
Alisher Navoiy o‘n ikki tuzukni ana shu zaylda sharhlar ekan, so'zining xotimasida bu fikrlar uning tafakkuri mahsuli bo'lmay, balki Sulton Husayn Boyqaro faoliyatining dasturi ekanligini mamnuniyat bilan qayd etadi:
Har neki bu nomada mastur erur,
Borchag'a shoh ishlari dastur erur.
Ishda agar shahg'a shabih o‘lg‘asen,
“Al-valadu sirru abih” o‘lg‘asen.
Bu baytlardan ma’lum bo‘ladiki, Temur vasiyatlari uning munosib vorislari tomonidan izchillik bilan tatbiq etilib, bu mo'tabar sulolaning davlatchilik konsepsiyasiga aylangan. “Hayrat ul-abror” dostonida xotima o‘ziga xos o'ringa ega.
Dostonning 62-63-boblari hazrat Navoiyning xulosa va yakuniy fikrlarini o‘z ichiga oladi. 62-bobda Navoiy dostonni yaratish orzusidan boshlab uni tugatgunicha bo'lgan jarayon haqida yozar ekan, dostonni yozish xayoli unga tinchlik bermagani, el-u yurt xizmati, xalq arz-dodini tinglash uni asosiy maqsadga yetmoq yo‘lini uzoq qilgan bo‘lsa-da, Xudoning o‘zi unga marhamat ko‘rsatib, nihoyat bu ulug‘ muddaoni poyoniga yetkazganini betakror tashbihlar vositasida bayon qilib beradi.
Bob so‘ngida Navoiy g‘oyat nazokat va kamtarlik bilan agar yozganlari elga manzur bo'lmasa, uni afv etishlarini so‘rab, Allohga iltijo qiladi:
Jilva ber el ko'ziga ham xo‘b ani,
Qilg'il ulus ko'ngliga marg'ub ani.
Har nechakim, jurmurn erur pech-pech,
Lekin erur rahmating olinda hech.
63-bobda oyog'i toyib ketib, kosadagi oshni shohning boshiga to'kib yuborgani va olijanob shohning xijolatdan o‘lar holatga yetgan bu qulni afv etgani haqidagi hikoyat beriladi va bu hikoyat bevosita 62-bobga hamohang tarzda, unga ilovadek keltiriladi. Navoiy Allohni olijanob shohga, o'zini oyog'i toyib ketgan qulga o'xshatar ekan, shunday yozadi:
Har necha ko‘p bo'lsa gunohim mening,
Shukrki, bor sendek Ilohim mening.
Xijlat ila qolmadi xud jon manga,
Yeri durur aylasang ehson manga.
“Hayrat ul-abror” dostonida kun tartibiga qo'yilgan masalalar bevosita “Xamsa”ning keyingi dostonlarida ham davom etadi, xususan, komil insonga xos adab, qanoat, karam va saxovat, futuvvat, rostlik, vafo kabi xislatlar bilan bog‘liq masalalar “Farhod va Shirin” dostoni, “Sab’ai sayyor” tarkibidagi hikoyatlar, “Saddi Iskandariy” dostonlarida yangicha talqin topganligini ko‘ramiz. Doston aruz tizimining sari’ bahri - sari’i musaddasi matviyi makshuf ( ruknlari va taqti’i: muftailun muftailun foilun - VV - / - V V - / - V - ) vaznida yozilgan. Bu vazn pand-u nasihat mazmunidagi fikrlami bayon qilishga nihoyatda qulay bo‘lganligi sababli doston uchun asosiy she’riy o'lchov vazifasini o'tagan.

XULOSA
Asar 7976 misra (3988 bayt) bo’lib, 64 bob, 20 maqolatdan iborat. Bulardan 21 bobi muqaddima, 40 bobi - 20 maqolat va 20 hikoya hamda masal, so'nggi uch bobi esa asar xotimasidir.

«Hayrat ul - abror» 1483-yiida aruzning sari' bahrida yozilgan bo'lib, an'anaviy muqaddima – “hamd va na't” bilan boshlanadi. Dasdabki ikki bob ustozlar ta'rifiga bag’ishlangan, ikki bob so'z va uning ma'nolari haqida. So’ng Husayn Boyquroga, ulug’ pirlari Bahovuddin Naqshband, Xoja Ahrorga bag'ishfovlar keladi. Nihoyat, 22 - bobdan maqolatlar boshlanadi. Har bir maqolat ma'lum bir mavzuga bag'ishlangan bo'lib, ularga mutanosib birorta hikoyal ham keltirilgan: 1 - maqolat iymon haqida, 2 - maqolat islom haqida, 3 - maqolat sultonlar haqida (unda «Shoh G'oiiy» hilwyati keltirilgan), 4 - maqolat riyokor shayxlar xususida, 5 - maqolat hayra ehson (karam) haqida (unda «Xotami Toyi» hikoyati keltirilgan. Yoyar anga supraki, ul och etnas, Berur anga to'rtki, yalong'ach emas - misralari ham mana shu karam haqidagi 5 -maqolatdan olinganj 6 - maqolat adablilik (odob va kamtarlik) haqida (unda «No'shiravon hayo bog'ida» hikoyati keltirilgan), 7 - maqolat qanoat haqida (unda «Qanoat qiluvchi juvonmard bilan tamagir» hikoyati bor), 8 - maqolat vafo haqida (unda «ikki vafoli yor» hikoyati keltirilgan bo'lib voqealar Hindistonda bo'ladi), 9 - maqolat ishq o'ti haqida, 10 - maqolat rostgo’ylik va to’g'rilik haqida (unda «Sher bilan Durraj» masali keltirilgan bo'lib, нщдg'onchilik illati qoralangan. Unda Navoiy «So'zda, Navoiy, ne desang, chin degil, Rost navo nag'maga tahsin degil» deydi), 11 - maqolat ilm osmouining ynlduzlardek baland martabaliligi haqida, 12 - maqolat qalam va qalam ahllari haqida, 13 - maqolat bulutdek foyda keltiruvchi odamiar haqida, 14 - maqolat osmon tuzilishidan shikoyat, 15 - maqolat jahon mayi haqida, 16 - maqolat xunasa sifat oliftalar haqida, 17 - maqolat bahor yigitligining sofligi haqida, 18 - maqolat falak g'amxonasi haqida, 19 -maqolat Xurosonning inisli yo'q viloyati bayoni haqida (Xuroson va Hirot vasfetiigan), 20 - maqolat maqsadniiig o'ialgaw haqida. Nizomiy Ganjaviyning «Maxzan ul-asror» iga 40 dan ortiq nazira bitilgan. Shundan 3 tasigina chig'atoy tilida. Shulardan biri «Hayrat ul-abror» bo'ldi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. Xalq so‘zi. // 2016 yil 16 dekabr.
2. Alisher Navoiy ijodiy merosining umumbashariyat ma‟naviy-ma‟rifiy taraqqiyotidagi o‘rni. Xalqaro ilmiy konferentsiya. – Navoiy: O‘zbekiston, 2017
3. Navoiy Alisher. Hayrat ul-abror. Mukammal asarlar to‘plami. 20 jildlik. – T.: Fan, 1992. 9-jild.
4. Navoiy Alisher. Hayrat ul abror – T.: G‘.G‘ulom nomidagi NMIU, 2006.
5. Navoiy Alisher. Hayrat ul abror (nasriy bayon muallifi V.Rahmonov, N.Norqulov). – T.: Adabiyot va san’at, 1990.
6. Komilov N. Tasavvuf. – T.: Movarounnahr – O‘zbekiston NMIU, 2009.
7.Ahmedov T. Alisher Navoiyning “Hayrat ul-abror” dostoni. – T.: Fan,
9.Qayumov A. Ishq vodiysi chechaklari. — T.: Adabiyot va san’at, 1985.
10.Yusupova D. Alisher Navoiy “Xamsa”sida mazmun va ritmning badiiy uyg‘unligi. – Toshkent: Mumtoz so‘z, 2011.
11. N.M.Mallayev. O‘zbek adabiyoti tarixi. T., 1976.
12.O‘zbek adabiyoti tarixi. 5 tomlik. 2-tom. T., 1972.
13. www.ziyonet.uz
14. www.edu.uz
15. www.arxiv.uz
16. www.aim.uz

1^ Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz // Xalq so’zi 2016 - yil 16 - dekabr.