Nəcəfli Tofiq Hümbət oğlu
Yüklə 1,05 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- §3. Qaraqoyunlu və Ağqoyunluların dövlət quruluşuna dair .
30 osmanlılar tərəfindən bir müddət, səfəvilər tərəfındən isə uzun zaman ərzində istifadə edilmişdir 92 . F.Sümer bu sənədi Ağqoyunlu dövlətinin İslam aləminin maliyyə tarixinə mühüm bir töhfə kimi qiymətləndirir. 93
Uzun Həsənin əsaslı tədbirlərinə baxmayaraq, arzuolunan səviyyədə mərkəzi hakimiyyəti yarada bilməmiş, Sultan Yaqubun (1478-1490) ölümündən sonra Ağqoyunlu dövlətində daxili mübarizə şiddətlənmişdi. M.X. Yınanç Sultan Yaqubun olümündən sonra Ağqoyunlu dövlətində güclənən daxili çəkişmələrin, Sultan Əbu Səidin ölümündən sonra Elxanilər dövlətində baş verən hadisələrə bənzədiyini göstərir. 94 F.Sümerin fıkrincə, səltənəti ələ keçirmək üçün başlanmış üsyanlar, Ağqoyunlu dövlətini fəlakətə doğru aparırdı. İ.P.Petruşevski qeyd edir ki, Uzun Həsənin vəfatından sonra Ağqoyunlu dövlətinin daxili zəifliyi üzə çıxdı, Bayanduri sülaləsinin müxtəlif şahzadələrini səltənət taxtına çıxarmaq və onların adından dövləti idarə etmək üçün tayfa əmirləri arasında mübarizə başladı 95 . M.X. Yınanç rəqiblər arasında davam edən mübarizəni səciyyələndirərək belə bir nəticəyə gəlir ki, daxili müharibələr ölkəni viran qoymuş, şəhərlər və kəndlər dağılmış və hər tərəfdə qorxunc bir səfalət başlamışdı. Daxili müharibələr nəticəsinsində bir-birinə düşmən olan əmirlər öz tayfaları ilə əvvəldən hakim olduqları məmləkətlərə müstəqil şəkildə hakim olmuşlar 96 . Osmanlı sultanı II Bəyazidin yardımı ilə 1497-ci ilin mayında Ağqoyunlu taxtını ələ keçirmiş Gödək Əhməd bə'zi islahatlar keçirdi, lakin onun bu tədbirləri Ağqoyunlu əmirlərinin güclü etirazı ilə qarşılaşdı 97 .
98 . 1497-
ci ilin 13 dekabrında Gödək Əhmədin öldürülməsindən sonra hakimiyyət uğrunda mübarizə daha da kəskinləşdi. Bu mərhələni Ağqoyunlu [72-73] dövlətində hökmranlıq etmək uğrunda varislərin qızğın mübarizəsi dövrü kimi qiymətləndirmək olar. M.X.Yınanç qeyd edir ki, Sultan Əhmədin ölümündən sonra Ağqoyunlu dövlətində tamamilə hərc-mərclik başlamışdı. F.Sümer belə qənaətə gəlir ki, Sultan Əhmədin ölümündən sonra dövlət sür'ətlə dağılmağa doğru getmişdir 99 . Hakimiyyət uğrunda Əlvəndlə Murad arasında gedən mübarizə 1500-ci ildə Əbhər yaxınlığında Baba Xeyrullah adlı dərvişin vasitəçiliyi sayəsində dayandırılmış, bağlanmış müqaviləyə əsasən Ağqoyunlu dövləti Qızıl-üzən çayı sərhəd olmaqla onlar arasında bölünmüşdü. Diyarbəkr, Azərbaycanın Kür çayından cənuba doğru olan torpaqları Əlvəndin, bütün İraq, Fars və Kirman məmləkətləri Muradın hakimiyyəti altına keçmişdi 100 . F.Sümerin fıkrincə, səltənət uğrunda gedən mübarizənin başlıca səbəbi, hökmdarların kiçik yaşda olması, ədalətsizlik və hakimiyyətə olan qızğm hərislik olmuşdur
101 . XV əsrin sonunda Ağqoyunlu dövlətində hakimyyət uğrunda davam etmiş qanlı döyüşlər, daxilən möhkəm olmayan, siyasi cəhətdən parçalanmış dovlətin süqutunu obyektiv zərurətə çevirmişdi. MX.Yınanç göstərir ki, Ağqoyunlu dövlətində səltənət vərasəti işinin bir qanuna və ya ən'ənəyə bağlanmaması, mərkəzi hakimiyyətin zəifliyi, dövlətin hər tərəfində şahzadələrin və xənədana mənsub əmirlərin müstəqilliyinin tanınması, səltənəti ələ keçiriməyə çalışan şahzadələrlə, bir-birinə düşmən kəsilən və ayn-ayrı şahzadənin tərəfındə duran əmirlərin apardığı mübarizə dövlətin süqutuna səbəb olmuşdur 102
. M.X.Yınançın bu fikrini N.Cağatay da müdafıə edir 103 . İ.H.Uzunçarşılı da belə hesab edir ki, Sultan Yaqubdan sonra uşaqların kiçik yaşda olması, ailə üzvləri arasında hakimiyyəti bir əldə toplamağa layiq olan hökmdarların çıxarılmaması və daxili müharibələr Ağqoyunlu dövlətini sarsıtmış və dövlətin süqutuna səbəb olmuşdur 104
, F.Sümer bu haqda yazır: «Tariximizdə səltənət varasəti işinin möhkəm bir qaydaya bağlanması dövlətin başına qüdrətli şəxsiyyətlərin keçməsinə imkan [73-74] versə də, taxt-tac qovğaları türk dövlətlərinin inkişafının qarşısını alır, başlıcası isə onların zəifiəməsində və süqutunda əsas amil olurdu. Məhz dövlətinin yıxılmasında da bu xüsusi amil olmuşdur» 105 .
altında dağılmış və onun yerində Azərbaycan Səfəvilər gövləti yaranmışdı.
31
.
Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin ictimai-iqtisadi tarixi ilə bağlı olan məsələlər Türkiyə tarixşünaslığında xüsusi tədqiqat mövzusuna çevrilməmiş, lakin türk tarixçilərinin (İ.H.Uzunçarşılı, M.X.Yınanç Z.V.Toğan, F.Sümer, İ.Aka və b.) araşdırmalarında bu dövlətlərin siyasi quruluşu, inzibati idarə sistemi, saray və hərbi təşkilatlarına aid müəyyən fıkirlər irəli sürmüşdür. İ.H. Uzunçarşılı Qaraqoyunlu ve Ağqoyunlu dövlətlərinin idarə, hərbi və saray təşkilatının əsasən Anadolu bəyliklərinin idarə sistemindən daha geniş, mükəmməl olduğunu göstərir 106
. Lakin Z.V.Toğan isə Elxanilərlə Teymurilərin 107 , M.X.Yınanç Cəlayirilərlə Teymurilərin 108 , F.Sümer Elxanilərlə Cəlayirilərin 109
Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərindəki saray, divan, qoşun təşkilatı, ayrı-ayrı əyalətlərin və şəhərlərin idarə quruluşu Elxanilər dövründə mövcud olmuş siyasi strukturun inkişaf etmiş forması idi. Qaraqoyunlu hökmdarı Cahanşah və Ağqoyunlu Uzun Həsən mərkəzləşmiş dövlət yaratmağa sə'y göstərmiş, lakin müstəqilliyə can atan yerli feodallar və hərbi-köçəri ə'yanlar bu işə hər vasitə ilə maneçilik törətmişlər. Ölkənin iqtisadi və siyasi cəhətdən dağınıqlığı da dövləttin mərkəzləşdirilməsinə [74-75]
mane olurdu. Əmirlər dövlətin işinə nəzarət edir, hətta hökmdarlara qarşı çıxırdılar. Məhz buna görə də dövrün hökmdarları əmirlərlə hesablaşmalı olurdular. Bə'zən əmirlərin və tayfa rəislərinin məşvərəti əsasında bu və ya digər bir şəxs Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu sülalələrindən hakimiyyətə keçirdi 110 .
Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu hökmdarları «Sultan» və ya «padşah» titulu daşımışlar. İ.H.Uzunçarşılıya görə, Qara Yusif üzərində «Noyani Əzəm Cəlaləddin Yusif» ibarəsi yazılmış gümüş sikkələri Bağdadda, Hillədə və Təbrizdə zərb etdirmiş, oğlu Pir Budaqla müştərək kəsdirdiyi sikkələrdə də «Əs-Sultam aləm Pir Budaq xan Şah Yusif Noyan» sözləri yazılmışdır 111 . Ağqoyunlularda isə əvvəllər «Ədalətli Sultan Həmzə Bahadur» deyə sikkə zərb etdirmiş Qara Yoluğun oğlu Həmzə bəydir. Onların zərb etdirdikləri sikkələrində Ağqoyunluların damğaları da müşahidə olunur 112 . Mənbələrin verdiyi mə'lumatlara görə, XV əsrdə hökmranlıq etmiş ən yüksək təbəqəyə «sultanlar, əmirlər, vəzirlər, sədrlər və saraya yaxın adamlar» məxsus olmuşlar 113
. M.X.Yınançın tə'birincə «dövlətin idarəsi altındakı bütün məmləkət sülalənin mülkü olduğu üçün şahzadələr hökmdara tabe olmaqla ölkənin ayrı-ayrı vilayətlərinə vali tə'yin olunur, böyük bəylərdən biri də şahzadənin atabəyi (lələsi) olurdu. Hansı şahzadə taxta çıxırdısa, onun atabəyi də Əmiri-Ə'zəm olurdu və dövlətin bütün nüfuzu və gücü əgər hökmdar zəif isə bu şəxsin əlində olurdu» 114
. Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövətlərində Təbriz şəhəri hökumət mərkəzi idi və ən mühüm vilayətlər Fars, Yəzd, İsfahan, Bağdad, Diyarbəkr, Ərzincan, Şərqi Qarahisar idi 115
. İ.H. Uzunçarşılıya görə, əyalət və ya vilayətlər, özlərinə iqta edilmiş bəylərbəyilər tərəfindən idarə olunurdu 116 . V. Mironski «bəylərbəyi» istilahının ilk dəfə I Şah Abbas (1587-1629) dövründə işlədildiyini qeyd edirdi 117
. Lakin İ.P.Petru- [75-76]
-şevski və O.Əfəndiyev bu istilahın nə vaxt meydana gəldiyini göstərməmiş, lakin onun I Şah Abbasa qədər ki dövrdə mövcud olduğunu qeyd etmişlər» 118
. «Əmir Teymurun vəsiyyətləri» əsərində deyilir: «313 adamdan 4 nəfərini bəylərbəyi, bir nəfərini ernirül-üməra tə'yin eləmələrini buyurdum» 119 . Məntdən aydın olur ki, Teymurun və onun xələflərinin dövründə «bəylərbəyi» istiahı işlənmişdir. Lakin bu istilahın Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərində işlənməsi haqqında qəti fıkir söyləmək mümkün deyildir. Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərində siyasi aparatm idarə olunmasmda sultandan və ya padşahdan sonra birinci yerdə əmirül-üməra (əmirlər əmiri) dururdu. M.X.Yınanç belə hesab edirdi ki, Divanın ən nüfuzlu üzvü olan əmirül-üməra hökmdarın iştirak etmədiyi səfərlərdə ordunun baş komandanı olurdu 120
. Mənbələrdən mə'lum olur ki, onun hökmü yürüşlərdə, döyüşlərdə əmirlər və bütün hərbçilər tərəfındən sözsüz yerinə yetirilə bilsin 121
. Əmirül-üməralıq titulu dövrün hökmdarı tərəfindən şəxsən verilirdi. Qaraqoyunlu dövlətinin ilk vaxtlarında bu dövlətin əmirül-ümərası Bəstəm Cakirlu, Əmir Qaraman olmuş və onlar müxtəlif vaxtlarda bu vəzifəni icra etmişlər 122
. İ.H.Uzunçarşılı qeyd edir ki, Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərində məhkəmə və dini işlərə qazilər baxırdılar. Ən yüksək dini vəzifə «Sədr», və ya «Sədarət» adlanırdı. Uzun Həsənin dövründə Əlaəddin Beyhəqi, sultan Yaqubun hakimiyyəti illərində Qazi İsa Savəci sədr vəzifəsində olmuşdular 123 . Vəqf torpaqlarının bütün məsələləri, qazı, müdərris, və ruhani idarələrinin ixtiyarı baş Sədrə məxsus idi. Baş Sədr həm seyidlərin, qazıların, möhtəsiblərin, müdərrislərin, daimi xütbə oxuyanların və mütəvəllilərin işləri üzərində nəzarət edirdi 124
. I.H. Uzunçarşılı baş Sədrin nəzarəti altında məhkəmə və dini işlərə baxan Sədarət divanının olduğunu qeyd edir. Mədrəsələrin nəzarət və təftişi də Sədarət divanının ixtiyarında idi 125 . Bə'zi tədqiqatçılar Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərində tutduğu mövqeyə [76-77]
görə, əmirül-üməradan sonrakı yerin Sədrə məxsus olduğunu göstərirlər 126 . Lakin Ş.Fərzəliyevin qeyd edildiyi kimi, mənbələrdə XV əsr Azərbaycan feodal dövlətlərində vəkilin, vəzirin tutduğu mövqeyin sədrə nisbətən daha üstün olduğu aşkar surətdə nəzərə çarpır və sədrin fəaliyyəti əsasən göstərilmir. Ağqoyunlu Sədri Qazi İsa Savəcinin vəkil Sufi Xəlilin fərmanı ilə öldürülməsi sədarət vəzifəsinin XV əsrdə hələ o qədər də möhkəm mövqe tutmadığını göstərir 127
. Yüklə 1,05 Mb. Dostları ilə paylaş:
|