Nəcəfli Tofiq Hümbət oğlu
Yüklə 1,05 Mb. Pdf görüntüsü
|
29 də'vəti ilə gəldiyini qeyd edir. 70 İsmayıl Aka göstərir ki, Teymuri hökmdarı Azərbaycanda yaranmış vəziyyətdən ıstifadə etməyə çalışırdı 71 . Sultan Əbu Səidin Azərbaycana hücumunun səbəbi onun Qərbi İranı və Azərbaycanın cənub hissələrini öz dövlətinin tərkibənə daxil etmək, tabeliyində olan vilayətlərin sayını daha da artırmaq istəyi idi 72 . Uzun
Həsən sultan Əbu Səidin xeyli qüvvə ilə hərbi yürüş təşkil etdiyini eşidərək teymurilərlə toqquşmaq fıkrindən çəkindi. O, məsələni münaqişəsiz həll etmək üçün diplomatik işlərdə şöhrət qazanmış anası Saray Xatunun başçıhğı ilə Xorasanın Kalbun adlanan yerində qərarlaşmış sultan Əbu Səidin yanına qiymətli hədiyyələrlə bir hey'ət göndərdi və sülh təklif etdi 73 . Ağqoyunlu elçiləri Teymur zamanından aralarındakı dostluğu xatırladaraq, yenə dostluq əlaqələrinin qalmasını arzu etdiklərini bildirmişdilər 74 . Sultan Əbu Səid Uzun Həsənə tac, qızıl kəmərlə qılınc göndərdi, lakin hərbi yürüşü dayandırmadı 75 . A.Bakıxonov yazır ki, mahir dilomat qadının sə'yləri Əbu Səidi öz cəhdlərindən çəkindirə bilmədi 76 . Ağqoyunlu tarixçisi Əbu Bəkr Tehrani öz əsərində Uzun Həsənin Sultan Əbu Səidin yanına göndərdiyi elçilər arasında Saray Xatunun deyil, Murad bəyin, qazi Əlaəddin Əlinin və Rüstəm Mehmandarın ayrı-ayn vaxtlarda göndərildiyini göstərir 77 . Çünki Əbu Səid qonşuluğunda yaranmış, tədricən qüvvətlənməkdə olan Ağqoyunlu dövlətindən ehtiyat edirdi. Azərbaycanın içərilərinə doğru irəliləyən sultan Əbu Səid 1468 - ci ilin 10 oktyabrında Miyanə yaxınlığından Uzun Həsənə göndərdiyi məktubunda yazırdı : «Teymur bütün ölkələri zəbt edib böldüyü zaman Təbriz taxtını böyük babam Miranşah Mirzəyə vermişdi. Tanrının yardımına sığmaraq... Azərbaycan vilayətini zəbt edib, babamın yurdunu əvvəlki üsul ilə taxt etmək üçün gəlmişəm... Teymur baban Osman beyə Diyarbəkr vilayətin [69-70]
vermişse..., mən sənə Tanrının köməkliyilə Misir, Rum (Anadolu) vilayətlərini alıb verərəm». 78 Sultan Əbu Səidin bu məktubundan aydın olur ki, o, Azərbaycana yürüş etməklə onu zəbt etmək və Uzun Həsənə Anadolu torpaqlarını ve'd etməklə ağqoyunluları Azərbaycandan uzaqlaşdırmaq istəmişdi. Sultan Əbu Səid 1468-ci ilin sonunda havaların soyuduğunu nəzərə alaraq Qarabağda qışlamağı qərara aldı. Lakin Uzun Həsən buna imkan vermədi. Teymuri hökmdarlarının Şirvanşax Fərrux Yasarın yardımından istifadə etmək cəhdləri özünü doğrultmadı. Cığatay ordusuna taxıl göndərməsinə baxmayaraq Fərrux Yasarın yardımından istifadə etmək cəhdləri özünü doğrultmadı. Cığatay ordusuna taxıl göndərməsinə baxmayaraq Fəıxux Yasar sonralar fıkrini dəyişmiş , Uzun Hesənə elçi yollayıb onunla ittifaqa girmişdi. 79 İ.P.Petruşevski mənbələrin mə'lumatına əsasən yazır ki, Uzun Həsən o zaman Şirvanşahın yanına elçi göndərmiş, ona kömək edəcəyi təqdirdə Şirvana sülh və təhlükəsizlik və'di vermişdi 80 . Əbu Bəkr Tehrani qeyd edir ki, Uzun Həsən vaxtilə Cahanşah Mirzənin mülazimlərindən olmuş Əmir Əbdülhəqqi Şirvanşah Əmir Fərrux Yasarın yanına elçi göndərdi və məhəbbətini bildirib xoş sözlərlə onu ümidvar etdi 81 . Həsən bəy Rumlu qeyd edir ki, əgər sultan Əbu Səidlə Fərrux Yəsar arasındakı ixtilaf yaranmasaydı, Uzun Həsən qalib gələ bilməzdi 82 . 1469-cu ilin əvvəllərində Uzun Həsən Əbu Səidi məğlub etmiş və sultan Əbu Səid əsir alınaraq öldürülmüşdü. Uzun Həsən Teymuri taxtına öz müttəfiqi olan Yadigar Məhəmmədi əyləşdirmiş, lakin 1470-ci ildə Hüseyn Bayqara onu hakimiyyətdən uzaqlaşdırmış və hakimiyyəti öz əlinə almışdı. İsmayıl Aka qeyd edir ki, Uzun Həsən qərbdə başqa məsələlərlə məşğul olduğuna görə, şərqdə öz müttəfiqinə yardım göstərə bilməmişdi 83 . M.X.Yınançın fikrincə, Uzun Həsən 1471-ci ildə sultan Hüseyn Bayqara ilə sülh bağlamış və şərqdə müharbə aparmaqdan əl çəkərək əsas diqqətini qərbə yönəltmişdi 84 . Türk tarixçilərinin əsərlərində [70- 71]
Uzun Həsənin ölümündən sonra Ağqoyunlu-Teymuri münasibətlərində baş vermiş dəyişikliyə dair heç bir mə'lumat verilmir. İlk mənbələrin mə'lumatından aydın olur ki, Ağqoyunlu-Teymuri münasibətləri XV əsrin 80-cı illərində dostluq məcrasında inkişaf etmişdi. Fəzlullah ibn Ruzbihan Xunəci 1487-ci ildə Teymuri hökmdarı Hüseyn Bayqaranın Nizaməddin Aşik Mehəmməd Arğun adlı elçisinin Sultan Yaqubun yanına xüsusi hədiyyələrlə gəldiyi haqda məlumat verir. Sultan Hüseyn Bayqarının məktubunda hər iki dövlət arasmdakı qədim dostluq münasibətlərindən bəhs edilmişdi 85 .
göndərildiyi haqda da mə'lumat verilir 86 . Fəzlullah ibn Ruzbihan Xunəci 1489-cu ilin fevral ayında sultan Hüseyn Bayqaranın iki ölkə arasındakı dostluq əlaqələrini bərpa etmək məqsədilə göndərdiyi elçinin sultan Yaqub tərəfındən qəbul edildiyi barədə mə'lumat verir 87 . Mənbə məlumatlarına görə, XV əsrin sonunda Ağqoyunlu-Teymuri münasibətləri dostluq şəraitində inkişaf etmişdir. Türk tarixçiləri Ağqoyunlu dövlətində daxili vəziyyətlə bağlı olaraq müəyyən fıkirlər söyləmişlər. Uzun Həsənin hakimiyyət başına gəldiyi illərdə şəhərlilər və kəndlilər üzərinə qoyulmuş vergi və mükəlləfıyyətlər çox ağır idi. Burada toplanan müxtəlif vergilərin miqdarı getdikcə artırdı. 88 Bu, nəinki geniş xalq kütlələrinin vəziyyətini ağırlaşdırırdı, hətta ölkənin mədaxilinin azalmasına səbəb olur, onun iqtisadi əsasını zəiflədirdi. Uzun Həsən mükəlləfıyyət və vergilərin miqdarını müəyyənləşdirmək, zorakılığın qarşısını almaq, vergi toplayan mə'murların xəyanətlərinə son qoymaq məqsədüə vergi işlərini nizama salan «Qanunnamə» tərtib etdirdi
89 . F.Sümer bu fikirləri müdafıyə edərək yazır ki, Uzun Həsənin «Qanunnamə»si kəndlilərdən, sənətkarlardan və tacirlərdən alınan vergiləri qaydaya salmağı nəzərdə tutmuşdu. O, hətta bütün hərbi vergiləri ləvğ etməyə çalışmış, lakin mülki və hərbi idarəçilərin e'tirazları ilə qarşılaşmışdı. 90. [71-72]
Şərəfxan Bidlisi yazır ki, Uzun Həsən «rəiyyət vergisi almaq üçün İran, Fars və Azərbaycan padşahlarının indi də (XVI əsrdə-T.N.)» əməl etdikləri qanun vermişdi» 91 . Uzun Həsənin «Qanunnamə»si Yüklə 1,05 Mb. Dostları ilə paylaş:
|