41
da ona iqta etdi və onu Azərbaycan ordusu ilə Ərzincana göndərdi
63
. Cahanşah 1457-ci ilin baharında Tərxan
oğlu Rüstəmi 20 minlik qüvvə ilə Cahangirə yardıma göndərdi. Diyarbəkr yaxınlığında iyun ayında Uzun
Həsənlə döyüşdə Cahangirlə qaraqoyunlular məğlub olmuş, Rüstəm əsir düşərək öldürülmüşdü
64
. Uzun Həsən
bu qələbə haqqında Osmanlı sultanı II Mehmedə göndərdiyi məktubda ətraflı mə'lumat vermişdi
6
'. M.X. Yınanç
qeyd edir ki, Cahanşah bir il sonra Uzun Həsənlə barışmış və əsirlərin xeyli hissəsini geri almışdı.
66
Bu faktı
qaynaqlar belə təsdiq edir. Əbu Bəkr Tehrani bu haqda yazır: «Uzun Həsən Rakka qışlağında olarkən
Cahanşahın elçisi gəlmiş və iki tərəf arasında sülh yenidən möhkəmləndirilmişdi«»
67
. Bu qələbə Uzun Həsənin
mövqeyini daha da möhkəmləndirmiş və ona böyük hökmdarlarla eyni sırada durmağa imkan vermişdi.
[100-
101]
Qaraqoyunlu dövlətinin daxilindəki ziddiyyətlərin getdikcə artması və köçəri ə'yanlar arasındakı
ixtişaşlar Uzun Həsənin öz mövqeyini daha da möhkəmləndirməsinə şərait yaradırdr. XV əsrin 50-ci
illərinin sonu 60-cı illərin əvvəllərində Qaraqoyunluların Anadoludakı əksər şəhər və qalaları
Ağqoyunlular tərəfındən ələ keçirildi. Uzun Həsən Cahanşahın oğlu Pir Budağın atasına qarşı üsyanından
faydalanmağa çalışdı, lakin buna nail ola bilmədi. Cahanşah Uzun Həsənə məktub göndərib bildirdi ki, əgər
Ağqoyunlu hökmdarı onun oğluna yardım etməzsə, Sincar, Mosul və Ərbil şəhərlərini ona verəcəkdir. Buna
görə də Pir Budaq Uzun Həsəndən heç bir yardım ala bilməmişdi
68
. Oğlunun üsyanını yatıran Cahanşah Uzun
Həsəni Gürcüstana müvəffəqiyyətli yürüş münasibətilə təbrik etmişdi. Cahanşah ona bir qılınc da
göndərmişdi. Uzun Həsən təşkil etdiyi mərasimdə bu qılıncı qurşanmış və elçiyə bunun bir hökmdarlıq nişanəsi
olduğunu söyləmiş və böyük hökmdara daim sadiq qalacağına söz vermişdi.
69
Lakin ö dövrün bir çox
hökmdarları arasında olan dostluq və ittifaq yalnız, siyasət məqsədi güdürdü, müvəqqəti səciyyə daşıyırdı. Uzun
Həsəninin qatı düşməninə qarşı bu mövqeyı, yalnız uzaqgörən siyasi xadimin zahiri bir hərəkəti idi. O, yaxşı
bilirdi ki, Cahanşah oğlu Pir Budağm üsyanını yatırtdıqdan sonra onun üzərinə gələcəkdir. M.X.Yınanç yazır ki,
Uzun Həsən Misir sultanı Xoş Qədəmə elçilər göndərmiş, Cahanşahın oğlunun üsyanını yatırmasından sonra öz
üzərinə hücum olacağını sultana bildirmişdi
70
.
Türk tarixçilərinin fıkrincə, artıq Qaraqoyunlu dövləti İslam dünyasının ən
böyük dövlətlərindən birinə
çevrilmişdi. Cahanşah özünü əski Elxani hökmdarının xələfı sayır və onların vaxtilə hakim olduqları əraziləri
bütünlüklə əlinə keçirməyə çalışırdı. O, qaraqoyunluların düşməni olan, mərkəzi Diyarbəkr şəhəri olmaqla şərqi
və cənub-şərqi Anadolunun bə'zi bölgələrinə hakim olan Ağqoyunluları əzmək, Uzun Həsəni məhv etmək,
intiqam almaq istəyirdi
71
.Cahanşah ağqoyunluların dövlət hüdudlarının getdikcə genişlənməsi faktı
[101-102]
ilə heç cür hesablaşmaq istəmirdi. O, Osmanlı sultanını xəbərdar etmiş, ondan yardım istəmiş və 1467-ci ilin 15
mayında Təbrizdən Diyarbəkrə tərəf hərəkətə başlamışdı
72
.
Qaraqoyunlu-Ağqoyunlu münasibətlərini tədqiq ermiş türk tarixçiləri (F.Sümer, M.X.Yınanç,
İ.H.Uzunçarşılı və b.) Qaraqoyunlu Cahanşahın bu yürüş ərəfəsində Osmanlı sultanı II Mehmedi xəbərdar
etməsi və hətta ondan yardım istəməsi faktına nəinki toxunmuş, hətta bu faktın üzərindən sükutla keçmişlər. T.
Bıyıqlıoğlu isə belə bir nəticəyə gəlir ki, qaraqoyunlular Osmanlılarla müttəfıq idilər, lakin Osmanlı dövləti
ağqoyunlulara qarşı mübarizədə qaraqoyunlularla əlaqəyə girmək haqqında düşünməmiş, Uzun Həsənin
Qaraqoyunlu dövlətini ilhaq etməsinə biganə yanaşmışdı
73
. Türk tarixçilərinin bu mövqeyi onların siyasi
baxışları ilə tarixi hadisələrə münasibətdə və Osmanlı dövlətinin yeritdiyi xarici siyasətə birtərəfli yanaşması ilə
bilasavitə bağlıdır. Qaynaqlar onların bu mövqeyini təkzib edir. Qaraqoyunlu Cahanşah Uzun Həsən üzərinə
yürüşdən öncə Osmanlı sultanı II Mehmedə gödərdiyi məktubunda Uzun Həsənə qarşı mübarizədə yardım
istəmişdi: «0, büləndhimmət həzrət... onun dəfi ve cəzalanması üçün cəhd etsinlər... Sizdən sədaqətlə rica olunur
ki, bu məsələdə iradə istək və inadınız qırılmasın və həqiqi dostların məqsəd və istəkləri həyata keçsin».
74
Qaynaqlar bir daha təsdiq edir ki, 1467-ci ildə Qaraqoyunlu Cahanşah sultan II Mehmedin
təhriki ilə Diyarbəkr
üzərinə hərəkət etmişdi. «Amasya valisi olan Bəyazid sultan II Mehmedin əmri ilə Uzun Həsənə qarşı döyüşdə
Cahanşaha hərbi yardım etməli idi» .
75
Ərcişə doğru irəliləyən Cahanşah yolda Uzun Həsənin elçisi Xızır bəy Tərxanla görüşdü. Elçi Uzun
Həsənin padşaha sadiq və tabe olduğunu, hökmdarın Xarputda, yaylaqda olduğunu bildirdi. Lakin Cahanşah
qəzəblənərək onu geri qaytardı
76
. Qaraqoyunlu hökmdarı Məhəmməd Süfrəçini Uzun Həsənin yanına göndərdi
və tələb etdi ki, əgər o həqiqətən itaət
və sədaqətdən bəhs edirsə, ya bilavasitə özü, ya da oğlu onun hüzuruna
gəlməlidir. Əks təqdirdə o rəqib üzərinə qoşun
[102-103]
göndərəcəkdi. Uzun Həsən bu tələblərə rədd cavabı
verdi. Lakin, o, Qazı Rüknəddin Əlini itaətkarcasına yazılmış məktubla və hədiyyələrlə Cahanşahın qərargahına
göndərdi, Cahanşah isə hədiyyələri qəbul etmədi və elçini geri qaytardı
77
. Beləliklə, qaraqoyunlularla-
ağqoyunlular arasındakı müharibə zərurətə çevrildi.
Ağqoyunluların üzərinə hərəkət edən Cahanşah Cəpəkcura gəldi. Sentyabrın ortalarında Pərvanəçi
Qasım bəylə Cahangir bəyin 5 minlik qüvvəsi Ağqoyunlu Xəlil Mirzənin 3 minlik qüvvəsi tərəfındən məğlub
edildi. Cahanşah bu hərbi yürüşü tə'xirə salmağı qət etdi. O, qoşunun çox hissəsini geri qaytardı, özü isə bir neçə
yaxın adamı, az qüvvə ilə Səncəqdə eyş-işrət etdiyi vaxt 1467-ci ilin 11 noyabrına keçən gecədə Uzun Həsənin
qəfıl hücumuna mə'ruz qaldı və öldürüldü
78
.
Qeyd etmək lazımdır ki, bu hadisənin baş verdiyi tarixi tədqiqatçılarımız müxtəlif cür yazmışlar.
C.İbrahimov
79
1467-ci ilin mayını, V.Minorski
80
və Ş. Fərzəliyev
81
oktyabrın 4-nü, M. Seyfəddini
82
isə 1468-ci