Nəcəfli Tofiq Hümbət oğlu
Yüklə 1,05 Mb. Pdf görüntüsü
|
37
III FƏSİL QARAQOYUNLU-AĞQOYUNLU-OSMANLI QARŞILIQLI ƏLAQƏLƏRİ
Qaraqoyunlu-Ağqoyunlu münasibətləri tarixinin dərindən araşdınlmasının tarixşünaslığımız üçün əhmiyyəti vardır. Hər iki tayfa birliyi «türkman» adlanan etnik qrupa mənsub olmuş və XV əsrdə Azərbaycanda bir-birini əvəz etmiş müstəqil dövlətlərin əsasını qoymuşdur. Bu tayfa birlikləri arasında qədim dövrlərdən yaranmış münasibətlər XV əsrdə daha yüksək, siyasi məcrəda davam etmişdir. Qaraqoyunlular və Ağqoyunlularla əlaqədar olaraq tədqiqat aparmış türk tarixçiləri həmin tayfalar arasındakı qarşılıqlı əlaqələri də araşdırmışlar. Faruq Sümer yazır ki, qaynaqların çoxunda bu iki türkman tayfası arasında qədim ədavətin olduğu göstərilirsə də bunun səbəbi aydınlaşdırılmır. Dəfələrlə baş verdiyi kimi bu qədim düşmənçiliyin səbəbi ərazi ixtilafı və ya üstünlük uğrunda savaş olmuşdur 1 . İ.P.Petruşevski qeyd edir ki, XTV əsrin sonunda bu iki tayfa birliyi arasında baş vermiş münasibətlərin səbəbi yeni torpaqlara, otlaqlara və hərbi qənimətə yiyələnmək hissi olmuşdur 2 . M.X.Yınançın fikrincə, «iki tayfa arasındakı düşmənçilik XIV əsrin 30-cu illərində başlanmışdır. Süqut etmiş Elxanilər dövlətinin xarabalıqları üzərində bir-biri ilə mübarizəyə başlamış Cəlayiri, Çobani və Sutay xənadanlarının qovğalarında iştirak edən bu iki tayfadan qaraqoyunlular İraqdakı Cəlayiri ailəsinin, ağqoyunlular isə bu ailəyə düşmən kəsilmiş və Mosul-Diyarbəkr vilayətlərində hakim olan Sutayoğullarının xidmətinə girmiş və bir-birinə qarşı hərb etmişlər 3 .
Sutayoğullarının Cəlayirilərə qarşı uzunmüddətli mübarizəsi bu iki düşmən tərəfin yanında xidmətdə olmuş, eyni kökdən və soydan yaranmış, qaraqoyunluların və ağqoyunluların bir-birinə düşmən kəsilən [89-90]
iki zümrə halına düşməsinə səbəb olmuşdur 4 . Diyarbəkr valisi olmuş Sutayın (1332-ci ildə vəfat etmişdir) oğlu Hacı Tuqay ilə nəvəsi İbrahim Şah arasında Mosuldan Ərzuruma qədər geniş əyaləti ələ keçirmək uğrunda mübarizə zamanı, qaraqoyunlular Hacı Tuğayı, ağqoyunlular isə İbrahim Şahı müdafıə etmiş və nəticədə Mosul-Ərzurum bölgəsi qaraqoyunluların, Diyarbəkr vilayəti ağqoyunluların əlində qalmışdı 5 . Faruq Sümer belə nəticəyə gəlir ki, bu iki qardaş türkman tayfası arasındakı «qədim edavətin» əsası Hacı Tuğayla İbrahim Şah arasındakı qanlı düşmənçilikdən başlanmışdır 6 .
səbəblərindən biri də aralarındakı məzhəb fərqidir. Qaraqoyunluların şiə məzhəbində olması, Ağqoyunluları və digər sünnü məzhəbə mənsub dövlətləri onların düşməni etmişdi. 7 Həmin fikri V.A.Qordlevski 8 , İ.P.Petruşevski 9 və Ş.F.Fərzəliyev 10 də müdafiə edir. Ancaq Faruq Sümer qeyd edir ki, XV-XVI əsrin fars, ərəb və türk tarixçilərindən Qaraqoyunluların şiə təriqətində olması haqqında heç bir qeydə rast gəlinmir. Buna görə də onları şiə təriqətli hesab etmək doğru deyildir". V.Minoskinin qənaətinə görə, Qaraqoyunlularla Ağqoyunlular arpasındakı düşmənçiliyin qaraqoyunluların şiə və ağqoyunluların sünni olmasından yarandığını göstərməyin heç bir əsası yoxdur 12 .
torpaqlarını-Xoyu, Naxçıvanı, Ağkilsəni və Sürməli bölgəsini ələ keçirmiş və Cəlayiri hökmdarına vergi ödəməkdən irntina etmişdilər 13 . 1380-ci ildən Qaraqoyunlu tayfa birliyinə Bayram Xocanın qardaşı oğlu Qara Məhəmməd (1380-1389) rəhbərlik etməyə başladı. Qara Məhəmməd bacarıqlı şəxs idi. O, Qaraqoyunlu tayfa ittifaqının həm daxili, həm də xarici vəziyyətində ciddi dönüş yarada bildi. Cəlayiri hökmdarı Sultan Hüseynin (1374-1382) ölümündən sonra dövlətin daxilində kəskinləşmiş mübərizədən məharətlə istifadə edən Qara [90-91]
Məhəmməd Qaraqoyunlu tayfa ittifaqını daha da möhkəmləndirdi. Qara Məhəmməd Sultan Əhmədin Cəlayiri taxt-tacına yiyələnməsinə yardım etmiş, bu dövlət ilə Qaraqoyunlu tayfa birliyi arasındakı gərginliyi aradan qadırdı. Sultan Əhməd Qara Məhəmmədi Qaraqoyunlu tayfa ittifaqının başçısı kimi tanıdı və onun həyata keçirdiyi tədbirlərə mane
olmadı.
14
Ağqoyunlu hökmdarları Qaraqoyunlu tayfa birliyinin getdikcə güclənməsi ilə heç cür razılaşa bilmirdilər. Onlar rəqibin mövqeyini zəiflətmək üçün qonşu ərazilərə vaxtaşırı hücumlar edirdilər. İki tayfa birliyi arasında Ərzincana sahib olmaq üçün şiddətli mübarizə baş verdi. F. Sümer və Y.Yücel belə hesab edirlər ki, Ağqoyunlulara məğlub olan Ərzincan hökmdarı Mutaharten kömək üçün Qara Məhəmmədə müraciət etmiş, o isə qaraqoyunlular və ağqoyunlular arasında qədim düşmünçiliyə sadiq qalaraq Mutahartenin təklifinə razılıq vermişdi. 15 Mutaharten ilə birləşən Qara Məhəmməd Ağqoyunlu Əhmədi ağır məğlubiyyətə uğratmışdı. F.Sümer qeyd edir ki, bu qələbə o qədər tə'sirli idi ki, ağır itkilər verən ağqoyunlular Sivas-Kayseri hökmdarı Qazi Bürhanəddinin himayəsinə girməyə məcbur oldular 16 .
varisləri-Əhməd, Pir Əli və Qara Yuluq Osman arasında səltənət uğrunda mübarizə başlandı. İlk mərhələdə Yüklə 1,05 Mb. Dostları ilə paylaş:
|