Nəcəfli Tofiq Hümbət oğlu
Yüklə 1,05 Mb. Pdf görüntüsü
|
42 ilin aprelini göstərirlər. Yalnız İ.P. Petruşevski və S.Məmmədov düzgün olaraq 1467-ci ilin 10 noyabrını .qeyd edirlər. 83 Uzun Həsən Cahanşah üzərində qələbə münasibətilə Osmanlı Sultanı II Mehmedə göndərdiyi məkubda bu hadisə ilə elaqədar olaraq ətraflı mə'lumat vermiş və hadisənin 872-ci il hicri rəbbüsani ayının 13-də (11 noyabr 1467) baş verdiyini göstərmişdi. 84
hakimiyyəti başa çatdı. 1468-ci ildə Həsən Əlinin qüvvələrinə də qalib gələn Uzun Həsən Qaraqoyunlu dövlətinin varlığına son qoydu və paytaxtı Təbriz şəhəri olan Ağqoyunlu dövlətini bərqərar etdi. Beləliklə Qaraqoyunlu-Ağqoyunlu qarşılıqlı əlaqələrinin türk tarixçiləri tərəfindən tədqiqini araşdırarkən mə'lum olur ki, onların əksəriyyəti bu problemi tədqiqat obyekti seçməmiş, iki tayfanın, iki dövlətin siyasi tarixini öyrəndikləri üçün onlar arasındakı münasibətləri də araşdırmalı olmuşlar. Qaraqoyunlu- Ağqoyunlu münasibətlərindən bəhs etmiş türk tarixçiləri siyasi [103-104] hadisələrə daha çox yer vermiş və çox zaman onların izahından çəkinmişlər. Lakin bütün bunlara baxmayaraq, Qaraqoyunlu-Ağqoyunlu münasibətlərinin öyrənilməsində türk tarixçilərinin araşdırmalarının əhəmiyyəti böyükdür.
43
XIV əsrin sonunda Qaraqoyunlu tayfa birliyi Mosulda, Ərzurumda, Xoyda, Naxçıvanda və Göycə gölünün cənub sahillərində möhkəmlənmişdi 85 . Bu tayfa birliyinin tədricən güclənməsi qonşu dövlətlərin rəhbərlərini narahat etmişdi. Teymurun Azərbaycana hücumları dövründə Qaraqoyunluların istilaçıya qarşı güclü müqavimət göstərməsi də qonşu dövlətlərin, xüsusilə bu işğalçıdan xilas olmaq üçün yollar arayan Şərqi Anadolu bəyliklərinin, Osmanlı sultanlığının onlara olan rəğbətini artırmışdı. Qaraqoyunlu-Osmanlı münasibətləri məsələsi türk tarixçiləri üçün xüsusi tədqiqat obyekti olmamış və buna görə də həmin problemə səthi yanaşılmışdır. Qaraqoyunlu dövlətinin siyasi tarixini tədqiq etmiş İ.H.Uzunçarşılı, M.X. Yınanç və F.Sümer Qaraqoyunlu hökmdarının (Qara Yusifin və Qara İskəndərin) Osmanlı sultanlarına sığınması məsələsini qeyd etmiş, lakin iki dövlət arasındakı münasibətlərin inkişaf prosesini araşdırmamışlar. XIV əsrin sonlarında, Qaraqoyunluların Ağqoyunlulara qarşı mübarizəsinin kəskinləşdiyi bir dövrdə siyasi rəqiblərin Teymurun himayəsinə sığınması Qaraqoyunluların Osmanlı sultanlarına olan meylini gücləndirmişdi. Lakin Qaraqoyunlu tayfa birliyinin yüksəlişi Osmanlı dövlətini də narahat edirdi. Mənbələrdən mə'lum olur ki, «0smanlı əmirləri Qara Məhəmmədin Malatiya qalasını ələ keçirməsindən qorxur, buna qarşı lazımi tədbirlər görməyə başlayırdılar. Şeyx Həsən adlı bir şəxs Osmanlı Sultanı Bayazidə müraciətində deyirdi: «Məntaş Malatiya qalasını saxlamaqda acizdir. Onu başqası ilə əvəz etməli. Əgər mənim rə'yim qəbul olunmazsa və yaxud tə'xirə salınarsa qala Qara Məhəmmədə və ya başqasına təslim olacaq və məhv ediləcəkdir» 86 . Sonralar Osmanlı sultanı ilə [104-105] Ərzincan əmirliyi arasında kəskin ziddiyyətlərin olduğu aşkara çıxdı. Buna görə də, Əmir Mutaharten Osmanlı sultanına qarşı mübarizədə «Qara Məhəmmədlə ittifaq bağladı» və bu ittifaqa arxalanalaraq öz qüvvələrini yenidən təşkil etdi. 87 Lakin tezliklə Ərzincan əmirinin Ağqoyunlu Qara Osmanla müttəfıq olması və Teymura sığınması Qaraqoyunlu-Osmanlı münasibətlərinə öz tə'sirini göstərdi. Qaraqoyunlu-Osmanlı münasibətlərinə Osmanlı qaynaqlarının gözü ilə baxılarsa, türklərin qaraqoyunlulara ehtiyatla və şübhə ilə yanaşdıqları aydın olur. V.Minorski bunu, qaraqoyunluların yaşayış tərzində, inanclarında rafizilik əlamətlərinin olması ilə izah edir 88 .
Bayəziddən yardım istəmişdi. Qara Yusifın məktubunda deyilirdi: «Teymur... indi Azərbaycana hücum etməkdədir. Sənin bu həvaxahın (yə'ni Qara Yusifin-T.N.) onunla müqavilə və mütailə edə bilməyəcək və canını islam əhlinə qurban edəcək. Ümidvaram ki, o, həzrət də (yə'ni Sultan Bayəzid-T.N.) bundan (Teymurun yürüşündən-T.N.) xəbərdardır. Gərək sərhəd əmirlərinə fərman verilsin ki, onlar hazır olsunlar və ehtiyac olduqda fürsəti fövtə verməsinlər. O, nabenarın dəf''i kafırlər üzərinə hücumdan daha zəruridir. Başqa vəziyyət haqqında bu ittihad risaləsini gətirən... Əmir Murad mə'lumat verəcəkdir 89 ». Sultan İlduım Bayəzid Qara Yusifə cavabında bildirirdi: «Fərman edib buyurdum ki,... əgər Teymur o vilayətə yaxınlaşsa, bizim müzəffər əsgərlər Allahın köməyi ilə... cahanı yandıran o atəşi qara torpağa bərabər edib... aləmi zülm tüstüsündən təmizləsinlər. Onun məhv edilməsi bütün başqa işlərdən daha vacibdir. Gərək o cənab da (yə'ni- Qara Yusif-T.N.) Şirvan, Gilan, Gürcüstan, Luristan, hakimləri ile birləşib qəflət etmədən onlarla müharibəyə başlayalar) 90 . Məktubdan aydın olur ki, sultan İldırım Bayəzid təhlükəli düşmənə qarşı mübarizədə Qara Yusifə yardım edəcəyini göstərmiş, lakin ona qonşu hakimlərlə ittifaq bağlamağı birgə mübarizə aparmağı [105-106] məsləhət görmüşdü. Teymurun işğal təhlukəsi qarşısında Qaraqoyunlu-Osmanlı əlaqələri möhkəmlənməyə başladı. Faruq Sümerin fikrincə, Qara Yusif müttəfıqi olan Sultan Əhməd Cəlayiri ilə birlikdə Teymurun qüvvələri qarşısında dayana bilmədi, Osmanlı sultanı İldırım Bəyazidə sığınmağı qərara aldı 91
edirlər ki, İldırım Bəyazid Qara Yusif və sultan Əhmədlə birlikdə 1401-ci ilin yayın ortalarında Ərzincan üzərinə hərbi yürüş etmiş, şəhəri ələ keçirmiş və onu Qara Yusifə vermişdi 92 . Qara Yusiflə Sultan Əhmədin Osmanlı sultanına sığınması Əmir Teymurla İldırım Bəyazid arasındakı münasibətlərə öz tə'sirini göstərməyə bilməzdi«. Bəyazidin Qaraqoyunlu xənadanı ilə müttəfiq olması Teymuru daim bihuzur edirdi... o, qaraqoyunluların Osmanlı sultanı ilə ittifaq bağlamasına qəzəblənirdi» 93 Teymur Qara Yusifin Kiçik Asiyada qüvvə toplayıb yeni mübarizəyə başlayacağından ehtiyat edirdi. «Teymur elə zənn etmişdi ki, Qara Yusif və Sultan Əhməd Osmanlı Türkiyəsinə getməklə İldırım Bəyazidi ona qarşı müharibəyə qaldıracaqlar) 94 . Türk
tarixçilərinin fikrincə, Teymur Osmanlı hökmdarına göndərdiyi məktudba, özünün arada sülhün saxlanılmasını arzuladığını bildirmişdi. Lakin möhkəm dostluğun yaradılması naminə müsəlman məmləkətlərinə ziyan verən, yolkəsən, quldur kimi tanınan Qara Yusiflə əlaqədar olaraq üç şərt irəli sürmüşdü.: 1. Onu öldürmək, 2. Mühakimə olunmaq üçün təslim etmək, 3. Osmanlı ərazisindən qovmaq 95 . Yaşar Yücel yazır ki, sultan Bəyazid Teymurun istəklərinə qarşı mənfi cavab vermiş, Qara Yusifin artıq Anadolunu tərk etdiyini göstərmiş, təkrar gəlişində onu qəbul etməkdə tərəddüd göstərməyəcəyini bildirmişdi 96 .
güddüyünü aydınlaşdırmaqdan çəkinmişlər. Z.V.Toğanın fikrincə, Bəyazid Teymurdan qaçıb özünə sığınan Yüklə 1,05 Mb. Dostları ilə paylaş:
|