Neftni eksport qiluvchi davlatlar tashkiloti opek ning tarixi va ta’siri Amaldagi a'zo davlatlar

Neftni eksport qiluvchi davlatlar tashkiloti, qisqartmasi — OPEK (inglizcha: OPEC, The Organization of the Petroleum Exporting Countries) — neft narxini muqobil ushlab turish maqsadida neft qazib oluvchi derjavalar tomonidan yaratilgan kartel hisoblanadi. Ushbu tashkilotga iqtisodiyoti asosan neftni eksport qilishdan tushgan daromadga bogʻliq boʻlgan davlatlar aʼzo hisoblanadi. Tashkilotning asosiy maqsadi — dunyodagi neft narxlari ustidan nazorat olib borish.
Neft eksport qiluvchi mamlakatlar tashkiloti, OPEK (Organization of Petroleum Exporting Countres, OPEC) — neft qazib olishni va aʼzo mamlakatlarning neft eksporta siyosatini muvofiklashtiruvchi hamda aʼzo mamlakatlar manfaatlarini himoya qiladigan xalqaro tovar tashkiloti. Tashkilot rasman 1960-yilda Venesuela tashabbusi bilan Bagʻdod konferensiyasida tashkil etilgan. Nizomi Karakas (Venesuela)da 1961-yilda qabul qilingan va keyinchalik koʻpgina oʻzgartirishlar kiritilgan. Eron, Iroq, Kuvayt, Liviya muassis mamlakatlar hisoblanadi. Aʼzo mamlakatlar Jazoir, Venesuela, Gabon, Indoneziya, Iroq, Eron, Liviya, Katar, Kuvayt, Nigeriya, BAA, Saudiya Arabistoni, Ekvador (2003).
20-asrning 80-yillari 2-yarmida bu tashkilotga kirmaydigan mamlakatlar va Saudiya Arabistonidan neft taklifining oʻsishi natijasida OPEKning taʼsiri keskin pasaydi. Hozirgi xalqaro iqtisodiy munosabatlarda taʼsir doirasi hamon kuchli. Tashkilotning oliy organi — yiliga 2-marta chaqiriladigan konferensiya boʻlib, unda ishtirokchi mamlakatlar ishlab chiqarish strategiyasi va narxlar koʻrib chiqiladi va tasdiklanadi. Idorasi Avstriyada joylashgan.^[1]
OPEC — nodavlat tashkilot sifatida Bogʻdod dagi konferensiyada 10-14-sentabr 1960-yilda tashkil etilgan. Boshida tashkilot tarkibiga Eron, Iroq, Quvayt, Saudiya Arabistoni va Venesuela kirishgan. Ushbu tashkilotga asos solgan besh davlat tarkibiga keyinchalik yana besh davlat kelib qoʻshildi bular : Qatar (1961), Indoneziya (1962), Liviya (1962), Birlashgan Arab Amirligi (1967), Jozoir (1969), Nigeriya (1971), Ekvador (1973—1992,2007), Gabon (1975—1994), Angola (2007).
OPEC davlatlari
Boshida OPEC bosh ofisi Jeneva (Shveysariya)da joylashgan edi, keyinchalik 1-sentabr 1965-yilda Vena (Avstriya) ga koʻchib oʻtdi.
OPEC ga aʼzo davlatlar 2/3 yaqin dunyo neft zahiralari ustidan nazorat olib borishadi. Ular ulushiga dunyo daromadlaring 40 % yoki dunyo nefti eksportining yarmi toʻgʻri keladi.
OPEC bosh ofisi — Vena
Neft eksport mamlakatlar tashkilotiOPEK//Pek)- birgalikdaishlab chiqaruvchi mamlakatlarning hamkorligini ta'minlaydigan tashkilot. 14 sentyabr 1960 da Bag'dodda birinchi besh a'zo (Eron, Iroq, Quvayt, Saudiya Arabistoni va Venesuela) tomonidan tashkil etilgan. 13 a'zo davlatlar jahon neft qazib olishning taxminan 30 foizini tashkil qiladi.^[
1960 va 1970 yillarda bir qator qadamlarda OPEK neft qazib olishning global tizimini neft ishlab chiqaruvchi davlatlar foydasiga va dominant Angliya-Amerika neft firmalarining ("etti opa-singil") oligopoliyasidan uzoqlashtirdi.1970-yillarda neft qazib olishdagi cheklovlar neft narxining keskin ko'tarilishiga olib keldi va jahon iqtisodiyoti uchun uzoq muddatli va uzoq muddatli oqibatlarga olib keldi. 1980-yillardan boshlab OPEK jahon neft ta'minoti va neft narxining barqarorligiga cheklangan ta'sir ko'rsatdi, chunki a'zolar tomonidan bir-birlariga bo'lgan majburiyatlarini tez-tez aldashadi va a'zolarning majburiyatlari OPEK yo'qligida ham nima qilishlarini aks ettiradi..
OPEKning shakllanishi tabiiy resurslar ustidan milliy suverenitetga burilish yasadi. OPEK qarorlari jahon neft bozorida va xalqaro munosabatlarda muhim rol o'ynadi. Iqtisodchilar OPeKni kartelning (a'zolari bozor raqobatini kamaytirish uchun hamkorlik qiladigan guruh), ammo maslahatlari doktrinasi bilan himoyalangan bo'lishi mumkin xalqaro huquq bo'yicha davlat immuniteti.
Hozirgi OPEK a'zolari Jazoir, Angola, Ekvatorial Gvineya, Gabon, Eron, Iroq, Quvayt, Liviya, Nigeriya, Kongo Respublikasi, Saudiya Arabistoni, Birlashgan Arab Amirliklari va Venesuela. Ayni paytda Ekvador, Indoneziya va Qatar OPEKning sobiq a'zolari. OPEK a'zolari va boshqa neft ishlab chiqaruvchi mamlakatlardan iborat OPEK+ deb nomlangan katta guruh 2016 yil oxirida global xom neft bozorida ko'proq nazorat qilish uchun tashkil etilgan. Kanada, Misr, Norvegiya va Ummon kuzatuvchi davlatlardir.