NəHCÜl-bəLAĞƏ İmam Əli əleyhis-salamın xütbə, məktub və hikmətli kəlamları

فَبِمَا رَحْمَةٍ مِّنَ اللّهِ لِنتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لاَنفَضُّواْ مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللّهِ إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ» «Allahın mərhəməti səbəbinə sən onlarla mehriban oldun. Əgər qaba, sərt ürəkli olsaydın, əlbəttə, onlar sənin ətrafından dağılıb gedərdilər. Buna görə də (sənə pislik edəndə) onları əfv et, onlar üçün bağışlanmaq dilə, işdə (müharibə işində) onlarla məsləhətləş, (məsləhətləşdikdən sonra) qəti qərara gəldikdə isə Allaha təvəkkül et! Həqiqətən Allah təvəkkül edənləri sevər!»

1 Hər bir işdə ümumi kütlənin xeyrinə olan mövqeyi seç, hərçənd ki, bu azlığa ağır gəlsin və onlar ondan razı qalmasınlar.

1 Bu xislətlərin mənşəyi Allaha qarşı pis gümanda olmaqdır. Allah barəsində pis gümanda olan kimsə Onu tanımır. Çünki xəsis adam əgər Onu çox bəxşiş edən bilsə, başqaları ilə münasibətdə simiclik etməz. Qorxaq adam Onu öz qoruyucusu adlandırsa Allahın bəyəndiyi işə girişərək onu yerinə yetirməkdən qorxmaz. Həmçinin həris adam əgər Onu ruzi verən bilsə sərvət toplamağa hərislik etməz.

1 Buna görə ki, rəiyyət barəsində bədbin olmaq sərtliyə səbəb olur. Sərtlik isə inciklik gətirir. Onlar inciyəndən sonra isə sənin tutduğun vəzifədən kənarlaşdırılmağına çalışacaq, bacardıqca səninlə müxalifət etməyə başlayaraq fürsət axtaracaqlar. Sən də naçar qalıb həmişə onların işləri barəsində fikirləşdiyin üçün qəmgin və kədərli olacaqsan və beləliklə də, rahatlıq və asayaşini itirəcəksən.

1 Bəli, əgər başçı öz qoşun başçılarını əsgərlərlə bərabərlik edərək onların gündəlik və aylıq paylarını vaxtında verməyə vadar etsə, hamı onun tərəfdarı olar. Belə olmayan surətdə isə onların qəlbləri başçıdan dönər və ölkənin işlərinin pozularaq geriləməsinə səbəb olar.

1 Çünki bu cür rəftar etmək ədalətə ziddir və iş görənlərin işləri yerinə yetirərək həvəsdən düşmələrinə səbəb olur.

2 Məqsədi məlum olmayan və parçalanma yaradan deyil, ixtilafları aradan qaldıran və hamını fikir və düşüncədə birləşdirən sünnə (nəzərdə tutulur).

1 Çünki qazının düşməni və paxıllıq edəni çoxdur. Əgər onun sənin yanında məqam və ehtiramı olmasa o, rahat və asudə olmayacaq və düzgün hökmü bəyan etməkdən qorxacaq.

2 Ona görə ki, əgər hakim özbaşına, məsləhətləşmədən, sınamadan nəfsi istəklərə qapılaraq kimlərisə hər hansı bir işə təyin edibsə, ədalət və insafa zidd bir hərəkət edib və xalqın əmanətinə xəyanət edib.

3 Əgər sən onların qarınlarını tox etsən və onlar göstərişlərini yerinə yetirməsələr, yaxud əmanətinə xəyanət edib rüşvət alsalar onları cəzalandırmaq istəsən heç bir bəhanə gətirə bilməzlər.

1 Bu cümlə bəlkə də buna işarədir ki, dövlət işində şəhadət vermək üçün müctəhidlərin şəriət məsələlərində şahid üçün şərt hesab etdikləri müəyyən say və ədalət şərt deyil.

1 Mərhum şərhçi Molla Məhəmmədsalih Qəzvini burada belə buyurub: Bu kəlam verginin ancaq şəriətdə müəyyənləşdirilmiş zəkat olmamasına dəlalət edir. Həmçinin məlum olur ki, o, torpaq, su və başqa şeylər üçün müəyyənləşdirilmiş vergidir və onun miqdarı barəsində zamanın tələbi əsasında fərq qoyulur və bu ancaq İslamın pənahında olan qeyri-müsəlmanlara aid deyil.

1 Çünki hökumət sirlərindən hamıdan çox xəbərdar olan kəs, bəyənilən sifətlərə malik olmalıdır. Belə olmasa kiçik bir istək və məqsədə görə müharibədə qoşunun məğlubiyyətinə və ölkənin işlərinin ziyanına şərait yarada bilər.

1 Şərhçi Qəzvini (rəhiməhullahu əleyh) burada belə buyurub: Bu kəlamın zahiri mənası budur ki, vali onları, tərəflərin heç birinə zülm olmaması üçün müəyyən qiymətə məcbur edə bilər.

2 Cəza günahdan artıq olmasın. Bu, camaatın təbəqələrinə nisbətdə fərq edir. Ola bilər ki, azacıq danlaq kiməsə cəza olsun. Həmçinin ola bilər ki, kimsə həbs və işgəncə ilə də ayılaraq özünə gəlməsin. Belə olan halda, hər bir kəsin cəzasının müəyyənləşdirilməsi valinin öhdəsinədir.

3 Onların hamısı beytülmaldan və müsəlmanlarla müharibə edənlərdən alınmış yerlərin taxılından bəhrələnirlər, istər uzaqda olsunlar, istər yaxında. Onların, özlərini sənə çatdıraraq öz paylarını almaq imkanları olmadığı üçün sən onların haqlarını vermək üçün olduqları şəhərə məmur göndər ki, heç kəs məhrum və ümidsiz qalmasın.

1 Çünki qapıçılar yoxsul və zəiflərə alçaldıcı və həqirlik gözü ilə baxırlar və onları valinin yanına çox az hallarda buraxırlar. Buna görə də sən onlar üçün elə bir iş gör ki, öz istəklərini heç bir qorxu olmadan və çətinliyə düşmədən sənə bildirsinlər və nəticədə heç kəs zülmə məruz qalıb ümidsizləşərək səndən Allah-təalaya şikayətlənməsin.

1 Çünki ehtiyac sahiblərinin çoxu iztirablı və söz danışmaqda acizdirlər. Əgər vali yaxşı xasiyyətli və təmkinli olmasa onların işləri düzəlməz.

2 Ona görə ki, əgər qafil olub bu günün işini sabaha, sabahın işini isə o biri günə saxlasan, işlər çoxalacaq və sən onların öhdəsindən gəlməyəcəksən, xalq məəttəl olub işdən qalacaq və nəticədə ölkə məhv və xarab olacaq.

1 Çünki valilər xalqla oturub-durmaq və söhbət etməklə ölkə və rəiyyətin halından xəbərdar olurlar. Amma əgər tək otursalar işlərin sir və rəmzlərinin çoxunu dərk edə bilməzlər.

1 Necə ki, Allah-təala Qur’ani-Kərimin Ənfal surəsinin 61-ci ayəsində buyurub: «وَإِن جَنَحُواْ لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَهَا وَتَوَكَّلْ عَلَى اللّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ» «Əgər onlar sülh və barışığa meyl etsələr, sən də sülhə meyl et və (əgər batində hiylə və məkr işlədərək sülh və barışıq ilə səni aldatmaq istəyirlərsə, qorxma) Allaha bel bağla. Həqiqətən Allah (onların danışıqlarını) eşidən və (düşüncələrini) biləndir».

2 Mömin hamıya qarşı nikbin olmasına baxmayaraq, o, ictimai məsələlərdə nifaq və ikiüzlülükdən, eləcə də düşmənin hiylələrindən xəbərdar və onlara qarşı sayıq olmalıdır.

1 Məsələn, düşmənlə peyman bağlasın ki, əsirləri azad etsə qoşunlarını filan şəhərdən çıxaracaq. Amma əsirlər azad edildikdən sonra şəhəri xarabalığa çevirib boşaltsın.

2 İnsanın, haqdan başqa şeyə and içmək məcburiyyəti qarşısında qalanda «tövriyə» etməsi və məqsədi gizlətməsi, yalan şeyə and içməyənə qədər pis deyil. Amma bu, bir dəstə ilə əhd bağlayarkən və barışıq edərkən rəva deyil və sonra «tövriyə» edilməsi iddiası qəbul edilməz.

1 Necə ki, Qur’ani-Kərimin Bəqərə surəsinin 264-cü ayəsində buyurulur: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ لاَ تُبْطِلُواْ صَدَقَاتِكُم بِالْمَنِّ وَالْأذَى» «Ey iman gətirənlər! Sədəqələrinizi minnət qoymaq və əziyyət verməklə puça çıxarmayın.»

2 Amma əgər dünya və axirət işlərindən hər hansı birində ifrata varsan və ya səhlənkarlıq etsən, yəni, haqqı aşsan və ya onun barəsində laqeydlik göstərsən, zalımsan.

3 Müsəlmanların kafirlərlə müharibədə qənimət kimi əldə etdikləri mallarda hamının haqqı var və onlara hamı şərikdir. Həmçinin sahibi olmayan otlaqlar, sel suları, meşənin ağacları da belədir. Eləcə də ölkənin və rəiyyətin işlərinin xeyir və ziyanı ümumi olanında öz rəy və düşüncəndən istifadə edərək ancaq öz fikrinlə kifayətlənməməlisən. Gərək ağıllı adamlarla məsləhətləşəsən və onların fikirlərinə etinasızlıq göstərməyəsən.

1 Qiyamət gününün zillət, acizlik və çətinliklərini yada salmayınca lovğalıq və məğrurluqdan şölələnən qəzəbini yatırda bilməyəcəksən.

1 «Aşkar üzr», barəsində qəzavət etdiyin kəsə qarşı ədalətli və insaflı olmaq, Allah yanında isə həmin şəxsi düzgün cəzalandırmaq və ya mükafatlandırmaqdır.

2 Xüza Əzddən olan bir qəbilə adıdır. İmran, Həzrət Peyğəmbərin (səlləllahu əleyhi və alih) səhabələrinin biliklilərindən və İmam əleyhis-salamın şiələrindən olub.

3 Eskaf Nəhrəvanla Bəsrə arasında böyük bir kənd olub.

1 Məni sənə dəlil edib və ya hər bir kəsi digərinə dəlil-sübut edib. Müaviyə də o Həzrətə dəlil olub ki, əgər İmam əleyhis-salam onun fitnə-fəsadlarının qarşısını almaq niyyətində olmasaydı, sorğu-suala tutular, cəzalandırılardı.

2 Onun həqiqi mənasına göz yumaraq onu camaata öz nadürüst fikirlərinlə başa saldın. Necə ki, Müaviyə Şam əhlinə belə deyirdi: Mən Osmanın qəyyumuyam və onun işləri mənim öhdəmədir. Allah Qur’ani-Kərimin İsra surəsinin 33-cü ayəsində buyurub: «وَمَن قُتِلَ مَظْلُومًا فَقَدْ جَعَلْنَا لِوَلِيِّهِ سُلْطَانًا» «Zülmlə və haqsız yerə öldürülən şəxsin sahib və varisinə ixtiyar verdik (ki, qatildən qisas və intiqam alsın).»

1 Allah-təala Qur’ani-Kərimin Ən'am surəsinin 45-ci ayəsində buyurur: «