taburu iki 795-796 saylı gürcü taburları, iki 808-809 saylı erməni taburunu yaradıb
cəbhəyə göndərdilər.
1942-ci ilin payızından Polşa və Ukraynada formalaşmış legionerlərin
döyüş taburlarından da Qafqaz və Stalinqrad ətrafındakı döyüşlərdə istifadə etdilər.
Azərbaycanlılardan ibarət olan 804-cü tabur almanların 49-cu dağ korpusunun 4-cü
dağ atıcı diviziyasına göndərildi. Həmin diviziya Qafqazda Suxumi istiqamətindəki
yüksək dağ rayonlarında hərəkət edirdi.
Nalçik və Mozdok istiqamətlərində olan döyüşlərdə əsasən 111-ci
azərbaycan taburu vuruşurdu. General-leytenant Qrayfenberqin məlumatında digər
taburlarla yanaşı azərbaycanlılardan təşkil edilmiş 804-cü və 805-ci taburların da
meşəlik rayonlarda ayrı-ayrı dəstələrə qarşı uğurlu döyüşləri qeyd olunurdu. Məhz
belə uğurlu döyüşlərdən sonra ayrı-ayrı taburlara “alman forması daşımaq şərəfı”
nail olurdu.
Qeyd edək ki, ilk döyüşlərdə azərbaycanlılardan təşkil edilmiş 804, 805,
806, 807 saylı taburlar xüsusi olaraq fərqlənmişdilər. Artıq 1943-cü ilə qədər Şərq
legionları qərargahının rəhbərliyi ilə Polşa ərazisındə 8 azərbaycanlı taburu
yaradılmış və onlar Hərbi komandanlığa təhvil verilmişdi. (393 s. 38). Qısa zaman
müddətində isə burada bütövlükdə 53-ə qədər hərbi hissə yaradılmışdı. Bununla
belə qərargahda yalnız döyüşən taburlar yaradılmırdı, eyni zamanda, ordu
qərargahının tələblərinə uyğun olaraq ayrı-ayrı türk işçi taburları da formalaşırdı.
Sonradan yaradılan türk taburları əsasən 162-ci piyada diviziyasının sərəncamına
göndərilirdi.
Eyni zamanda, legionların və dolayısı ilə milli qrupların idarə işlərini
aparmaq üçün Berlində Şərq Nazirliyinin himayəsində “Leytstelle”lər (idarə yeri)
olaraq ayrı-ayrı bürolar, komissiyalar meydana gətirildi. (380, s.219)
Komissiyalar aşağıdakı formada raportlar hazırlayırdı:
“I Raport 1941-ci ilin 27 və 28 avqust günləri, Şərq Nazirliyinin Geibel
komisyonu üzvləri olaraq Harmover ətrafındakı Fallinq-Vostel qəsəbəsinin
“Oerbke” və “Verqen-Velsen” məhəllələrində olan 2 əsirlər düşərgəsini ziyarət
etdik. Əsirlər milliyyətlərinə görə ayrılıb ayrı koğuşlarda yerləşdirilmiş
olduqlarından onlarla əlaqə yaratmaq çox çətin idi. Öncə onları koğuşlarında
gördükdən sonra qərargah yerlərinin birisində yerləşib onları bir-bir qarşıma
gətirərək söhbətləşdim və adlarını yazdım. Yanımda çoxlu siqara götürmüşdüm,
hər birinə 3-5 ədəd verərək daha açıq danışmaqlarına çalışırdım. Vücudca gözə
batan şey hamısının dişlərinin sağlamlığı idi. Bu cəhət bizə başçılıq edən alman
zabitinin də diqqətini çəkmiş və heyrətini gizlətməmişdi.
Bu 2 düşərgədə qarşılaşdığım əsirlərin ümumi sayı 263 nəfər idi və onlar
belə bölünmüşdülər:
Oerbke
Verqen-Velsen
Tatar
60
135
Başqırd
5
4
Çuvaş
5
54
Toplam
70
193
Bu düşərgələrdə fin boyları ilə qarşılaşmadım, ya heç yoxdular, ya da
soruşulmadan ruslar arasında qalmışlardı”. (380, s.221)
Qeyd edək ki, türk-tatarlardan və qafqasiyalılardan təşkil olunan ilk iki
birlik alman təhlükəsizlik təşkilatının nəzarəti altında yaradılmışdı. Bunlardan biri
türk-tatar əsgərlərdən ibarət olan 450 saylı türk taburu idi və Andreas Mayer-
Maderin komandanlığı altında idi. “Bergman” (“Dağlı”) taburu olan digər birlik isə
qafqasiyalı əsgərlərdən təşkil olunmuşdu. Öncə 1941-ci ilin oktyabrında Poltavada
700 əsir seçilmiş və Sileziyada təhsil almışdılar. Sonradan birliyin sayı artmış və
nəhayət 2900 nəfərə çatmışdı. Bu birlik Teodor Oberlanderin komandanlığı altında
1942-ci ilin ilk baharında cəbhədə döyüşə başlamışdı. (395, s.53)
Əlbəttə, bu iki birlik hələ “nizami” legion deyildi və özəl statuslarını
1943, 1944-cü ilə qədər mühafızə etdilər. Alman ordusu ilə Şərq Nazirliyinin
1941-ci ilin avqustundan etibarən əsirlərin milliyyətlərinə görə komissiyalar
tərəfindən seçilib ayrılmasından sonra legionlar yaradılmağa başladı. Legionların
yaradılması istiqamətində ilk çalışmalar 1941-ci ilin noyabr ayından başlandı.
1941-ci ilin dekabrında Rozenberq Hitlerə “türk” legionlarının təşkil edilməsi
vacibliyi ilə bağlı bir bəyanat vermişdi. Bu plana Hitler müsbət yanaşaraq 1941-ci
ilin dekabrın 22-də Alman Silahlı qüvvələri nəzdində rəsmən türküstanlı, erməni,
gürcü və müsəlman qafqasiyalı legionunun təşkili əmrini vermişdi. Bu sonuncu
sonradan azərbaycanlı və Şimali qafqasiyalı legionu olmaq üzrə ikiyə ayrılmış və
1942-ci ilin aprel-may aylarında isə Volqa tatarlarının legionu təşkil edilmişdi.
Türküstan legionu öz sıralarında Orta Asiya xalqlarını - özbəkləri,
qazaxları, qırğızları, türkmənləri, qaraqalpaqları və tacikləri birləşdirirdi. Gürcü
legionu - gürcüləri, abxazları, adıgeyləri, çərkəsləri, kabardinləri, balkarları və
qaraçayları, Qafqaz legionu isə - azərbaycanlıları, dağıstanlıları, inquşları və
çeçenləri öz sıralarına toplamışdı. 1942-ci ilin avqustun 2-də Qafqaz legionu
Azərbaycan legionu adlandırıldı və digər dağlı xalqların nümayəndələri isə Şimali
Qafqaz legionu adı ilə Vesolda yerləşdi. Bundan əlavə, 1942-ci ilin avqustun 15-də
yaradılan Volqa tatarları legionuna isə Povoljye tatarları, başqırdlar, marilər,
mordvinlər, çuvaşlar və udmurtlar cəlb edildilər. (255, s. 5).
Legionerlərin ideoloji cəhətdən hazırlığında aparıcı rolu əsasən keçmiş
mühacirlər oynayırdı. Müsəlman legionerlərin düşərgələrinə isə Yerusəlim müftisi
Hacı Əmin əl-Hüseyn dəfələrlə gəlmiş və Almaniya ilə müttəfıq olmayanlara qarşı
müqəddəs savaş elan etmişdi.
Dostları ilə paylaş: |