|
![](/i/favi32.png) Nigar HüseynovaTÜRK XALQLARI ӘDӘBİYYATININ İLK KLASSİKLӘRİ:Mahmud KaşğariSON -Dünya Edebiyatı (Türk Xalqları Edebiyatı) (1)TÜRK XALQLARI ӘDӘBİYYATININ İLK KLASSİKLӘRİ:Mahmud Kaşğari,
Yusif Xas Hacib Balasaqunlu, Әhməd Yüknəgi
Kaşqarlı Mahmud Türkcәnin vә Türkologiyanın әn görkәmli nümayәndәsi,
Türkologiyanın yaradıcısıdır. O, İslam dinini ilk olaraq rәsmi şәkildә qәbul edәn Qaraxanlı
dövlәti xanәdanına mәnsubdur. Aparılan axırıncı araşdırmalara görә 1008-ci ildә Opal bölgәsindә
dünyaya gәlib vә 1105-ci ildә dә burada dünyasını dәyişib, Qaraxanlılara mәxsus ailә
qәbristanlığında dәfn edilib (Sәrtkaya, 1999:130-132).
1055-ci ildә babası Mәhәmmәd Yağan Tәkin ilә öz qardaşı Şәrqi Qaraxanlı Dövlәtinin
hökmdarı Süleyman Arslan xan arasında müharibә yaranıb, Süleyman Arslan xan әsir düşüb.
Mәhәmmәd Yağan Tәkin Şәrqi Qaraxanlı taxtını әlinә keçirib, 18 ay hakimiyyәt sürüb vә bu
müddәtdәn sonra taxtı könüllü olaraq oğlu Hüseyn Çağrı Tәkinә tәhvil vermәk mәqsәdilә toy
tәşkil edib. Mәhәmmәd Yağan Tәkin xanın kiçik arvadı taxt-tac öz oğlu İbrahim Tәkinә qalsın
deyә ziyafәt zamanı Mәhәmmәd Yağan Tәkin vә bәzi şahzadaların yemәyinә zәhәr qoyaraq
onların hәlakına sәbәb olub. Kaşqarlı Mahmudun atası Hüseyn Çağrı Tәkin dә bu tәxribat zamanı
zәhәrlәnәrәk hәlak olub. Hadisәdәn dәrhal sonra Qaraxanlı taxtına namized olacaq kim varsa
aradan götürülüb vә İbrahim xan tәk başına qalaraq taxtın sahibi olub. Kaşqarlı Mahmud da
tәqibdәn yaxa qurtarmaq üçün Qәrbi Qaraxanlı torpaqlarına üz tutaraq hadisәlәrin gedişatını
izlәmәyә başlayıb, ancaq yeni xaqanın xәfiyyәlәri onu tutmaq üçün hәr yerdә axtarıb. O da uzun
müddәt gizli hәyat tәrzi sürüb vә yerini daimi olaraq dәyişdirib, özünü araşdırıcı alim vә sәyyah
kimi tanıdıb (Əskәr, 2008:29-30).
Kaşqarlı Mahmud, Mәdrәsәi Sәciyәdә riyaziyyat, astronomiya, dil, әdәbiyyat, tarix,
coğrafiya, kimya, fәlsәfә, hüquq, tәbabәt, ilahiyyat vә psixologiya kimi sahәlәrdә mükәmmәl bir
tәhsil alıb, Ərәbcә, Farsca vә Soğdcanı öyrәnib, Farabi, İbn-i Sina, Biruni kimi görkәmli
alimlәrin vә Çin, Hind müәlliflәrinin әsәrlәrini oxuyaraq xaqan namizәdi kimi yetişdirilib
(Cafәroğlu, 2015:16-20).
Paytaxtda yaranan çevriliş hәrәkatından sonra kimliyini gizlәdәrәk Türk boyları arasında
dolanıb onlar arasında yaşayan adәt-әnәnәlәri, yer adları, tayfa adları ve danışdıqları şivәlәr
haqda gәniş mәlumat yığaraq qeydә alıb. Türk tayfaları arasında dolanaraq hazırladığı “Divanı
Lüğatit Türk” adlı әsәrini әdәbi örnәklәrlә zәnginlәşdirib.
Xaqaniyyә Türkcәsi ilә yazdığı әsәrini dörd ildә başa çatdırıb. Bu әsәrin yazılmasından
mәqsәd әrәblәrә Türkcәni öyrәtmәkdir. Əsәrdә 7500-ә qәdәr Türkcә kәlmәnin әrәb dilindәki
qarşılıqları qeyd edilib. Əsәrdә Türkmәn, Oğuz, Çigil, Qırğız kimi Türk tayfalarının dillәri
16
tanıdılıb. Əsәrdә dördlüklәrdәn ibarәt 400 qәdәr şeir, atalar sözlәrindәn örnәklәr tәqdim edilib.
Əsәr Türkcәnin ilk lüğәti vәsfindәdir (Mәngi,2015:32-33).
Dostları ilə paylaş: |
|
|