Nigar Hüseynova

Qırğız-Qazax Xanlar Şəcərəsi, Qazax Güzgüsü, Musulmandık Şartı, Kalkaman 
Mamır, Enlik-Kebek, Jolsız Jaza ya ki Kez Bolqan İs
 (Haqsız cәza ya da başa gәlәn iş). 
 
ÖZBӘK ӘDӘBİYYATI 
1218-ci  ildә  Çingiz  xanın  rәhbәrliyindәki  Monqol  ordularının  Mavәraunnәhrә  yürüş 
etmәsi  nәticәsindә  Türk  dövlәtlәrinin  Türküstandakı  hakimiyyәti  sınıb.  Monqol  hakimiyyәti 
tәqribәn 150 il davam edib. XIV әsrin III rübündә Türküstandakı Monqol hakimiyyәti axıra çatıb. 
Qızıl Orda hökmdarı Özbәk Xan Monqol işğalının axıra çatmasından sonra özünә tabe olan Türk 
tayfalarını birlәşdirәrәk onlara Özbәk adını verib. Özbәk Xanın nәslindәn gәlәn 
Əbül Xeyr Xan
 
1428-ci  ildә  Fәrqana  vadisindә  yaşayan  türklәri  bir  araya  gәtirәrәk  ulu  babası  Özbәkin  adını 

---

 
 
43 
 
qoyduğu  Özbәk  Dövlәtini  yaradaraq  hakimiyyәtini  gündәn-günә  genişlәndirib.  XV  әsrin  ikinci 
hissәsindә  Oyrot  vә  Kalmuk  adlı  Monqol  tayfaları  Özbәklәrә  ardıcıl  hücumlar  çәkib  vә  bu 
vәziyyәt 50  il davam edib. Əbül Xeyr Xanın nәvәsi Şeybani Xanın 1500  ilindә dövlәtin  rәhbәri 
olmasıyla birlikdә Monqol hücumları da axıra çatıb. XVI әsrdә Özbәklәr Türküstanda vәziyyәtә 
hakim olub, ancaq Şah İsmail Xәtayi 1510-cu ildә onlara böyük zәrbә vurub. Bunu fürsәt bilәn 
Hindistandakı Türk dövlәtinin hökmdarı Babür Şah Türküstanı işğal etsә dә Özbәklәr qarşısında 
mәğlubiyyәtә  uğrayıb.  Bu  iki  hadisә  Özbәk  Dövlәtinin  bölünmәsinә  sәbәb  olub.  XVII  әsrdә 
Özbәk dövlәti üç yerә bölünüb vә öncәlәri Özbәklәrә tabe olan Qazaxlar XVII әsrin başlarında öz 
siyasi  vәhdәtlәrini  yaradıblar.  XVIII  әsrin  başlarında  Nadir  Şah  Türküstanı  hakimiyyәti  altına 
alıb, ancaq onun ölümüylә Türküstanda iğtişaşlar tәkrar başlayıb. XIX әsrin ikinci hissәsindә isә 
Rus işğalı başlayıb vә 126 il davam edib. Çarlığın süqutundan sonra Bolşevik adıyla davam edәn 
Rus hegemonluğu 1924-cü ildә Türküstan bölgәsini beş yerә bölüb, bundan qәrәz dә Türküstan 
Türklәrinin birliyinin parçalanması, parçala hökm et siyasәtinin hәyata keçirilmәsidir. Özbәkistan 
Cümhuriyyәti,  Sovetlәr  Birliyinin  dağılmasıyla  birlikdә  1  Sentiyabr  1991-ci  il  tarixindә  öz 
müstәqilliyini elan edib (Üşenmez, 2013:1779-1780).