Niyazi berkes tüRKİYE'de çAĞDAŞLAŞMA

TÜRK

İ

YE'DE ÇA

Ğ

DA

Ş

LA

Ş

MA

 

elçilerinin yardımı ile Londra'dan getirtilen bir matbaa açtı. Bu matbaada Katolik 

doktrini ve Papalık aleyhine yazılmış risaleler basılıyordu. Bunların özellikle İsa, 

Meryem tasvirlerine tapma ve İsa'nın Tanrısal kişiliği üzerine yaptıkları 

polemiklere bakılırsa akımın Kalvinist olmaktan ziyade Arius ve Unitarius 

inançlarını getireceği korkusu hem Ortodoks Kilisesi'ni hem de Ortodoksları 

Katolikleştirmek isteyen Katolik Kilisesi'ni ürkütüyordu. Türklerin Anadolu'ya 

yayılmasından önce Anadolu'da güçlenen Yeni Pavlosçuluk akımı, Balkanlar'a 

geçen Bogomülik, hem Katolik hem Ortodoks Kiliselerine isyan edenler arasında 

çıkmış, gerek Anadolu'da gerek Balkanlar'da bunların birçoğunun Müslümanlık'a 

geçmesine yol açmıştı. Bu gibi akımlar hem Katolik hem Ortodoks Kiliseleri 

tarafından "heretiklik" (sapkınlık) sayılıyordu. Bu gibi akımların birçok 

Hıristiyanın Müslümanlık'a geçmesine yol açtığı biliniyordu. 1629'da Patrik Kiril 

Lukaris'in yeni bir inanç doktrini yayımlaması üzerine şiddetli çekişmeler başladı. 

Birçok Avrupalı (Katolik) yazar Osmanlı hükümetinin patriği sürgün edip 

idam ettirdiği yollu hikâyeyi benimserlerse de, dinle ilgili konularda Osmanlılar 

hakkında ileri sürülen iddiaların çoğunun tersi doğru olduğu gibi, burada da böyle-

dir. Bu zatın 1621 ile 1638 arasında beş kez patrikliğe seçildiğine ve öldürülmesin-

den sonra bile Ortodoks Kilisesi'nin hızını alamayıp 1638, 1642 ve 1672'de üç kez 

Sinod karan ile Lukaris'in akidesini lanetlenmiş (anathema) ilân ederek kendisini 

ve taraftarlarını afaroz etmesine bakılırsa, bu akidelerde Osmanlı hükümetini ilgi-

lendirip harekete geçirtecek bir şey yoktu. Fakat Hıristiyan cemaatinin önderlerinin 

baskısı, Cezvit faaliyetleri ve Katoliklik'in koruyucusu Avusturya ve Fransız elçilik-

lerinin baskılarıyla Lukaris uzaklaştırılarak matbaası kapatılmıştır. Lukaris, Rodos 

Adasında, büyük bir ihtimalle, Cezvitler tarafından zehirlenerek öldürülmüştür.

38

 

Matbaa, Ermeni cemaati arasında da benzer anlaşmazlıklar ve çatışmalar ya-

ratmıştır. Ermeniler arasında Katoliklik propagandası, bu propagandaya karşı Os-

manlı hükümetinin 17. yüzyıldaki direnişinin kırılmasından sonra, 18. yüzyılda 

matbaanın etkisi ile büsbütün güçlenmişti. Katolik olan Ermeniler kilise değiştir-

mekle Fransa'ya kapitülasyonlarla tanınmış olan muafiyetlerden faydalanacak-

lardı. 1698'de, İstanbul'da açılan Ermeni matbaasında çok sayıda Ermenice Kato-

lik propaganda risalesi basıldı. Bu akımda Ermeni patriğinin de rolü olduğu anla-

şılıyordu. Cemaat içinde çıkan kilise anlaşmazlıklarını bastırmak üzere Osmanlı 

hükümeti 1701'de bu çeşit yayınlan yasakladı; Ermeni matbaalarını kapattı. Yu-

karıda adı geçen Fransız elçisi Marquis de Borınac, raporlarında Türkiye'de Kato-

lik propagandasının hedeflerini anlatırken kiliseden ayrılan Rumlarla Ermenilerin 

Katoliklik'e kazandırılması için çalıştığını bildirir. 1740 Kapitülasyonlarından son-

ra Ermeniler arasında Katoliklik'e geçme akımı hem hızlandı, hem de alenî olma- 

60

 

---

İ

LK A

Ş

AMA

 

ya başladı. Bu hal yalnız İstanbul’a özgü kalmadı; Ankara, Halep, Şam gibi 

önemli ticaret merkezlerinde de güçlendi.

 

Görülüyor ki Osmanlı imparatorluğu içindeki Yahudi ve Hıristiyan cemaatle-

rinin din işlerinde görülen sarsıntıların siyasal sonuçlan oluyordu, daha doğrusu 

siyasal nedenleri vardı! Bunlar Osmanlı egemenliğinin çözülme durumuna gelişi-

nin başka bir görünüşüdür. Osmanlı devlet adamlarının kafasında matbaaya karşı 

olan alerjiyi ancak bununla kavrayabiliriz. Matbaaya karşı düşmanlık  İslâmlık 

nedenleriyle değil, Osmanlılık nedenleriyle anlaşılabilir. Anlattığımız siyasal yan-

lar olmadığı zaman, Osmanlı imparatorluğu’nda matbaalara, basılmış kitaplara 

dokunulmamıştır.

 

Şu halde basım sanatı Osmanlı tarihinde yalnızca bir din sorunu değil, kıs-

men teknik, kısmen ekonomik, kısmen de siyasal bir sorun olmuştur. Matbaanın 

açılmasına ulemânın karşı koyduğuna dair hiçbir kayıt yoktur. Kur'an, hadis, tef-

sir ve fıkıh eserlerinin istisna edilmesi, Müslümanlar arasında da benzer olaylar 

çıkması korkusuyla yorumlanabilir. Matbaacılık Müslümanlar arasında bir din il-

gisi ile değil, siyasal bir ilgi ile başlamıştır.

 

tiki 31 Ocak 1729'da çıkan kitaplara bakarsak

39

 basılması istenen kitapların 

dil, tarih, coğrafya, müspet bilimler, askerlik konularında olduğunu görürüz. Mat-

baanın dinsel düşüncelerle değil, siyasal düşüncelerle açılmış oluşunun ne ifade 

ettiğini Hammer'in şu değerlendirişi iyi anlatır: "Matbaanın kuruluşu, bu dönemin 

ayırıcı niteliklerinden biridir. Bu dönem her şeyden önce Batı âdetlerinin Doğu 

âdetlerine belirli bir etki yapışı ile, Osmanlı siyasasının Avrupa siyasalarıyla sıkı 

bağlantısı ile kendini gösterir. Seçilen ilk on kitap, Osmanlı devletinin kuruluşun-

dan beri bir yandan İran'la, öte yandan Avrupa devletleriyle olan ilişkilerinin tari-

hini inceleyerek kendini aydınlatma eğiliminde olduğunu gösterir".

40

 

Kitap sorununun bir din sorunu değil, bir devlet sorunu olarak görülmesi ola-

yının bu tartışmasından sonra Osmanlı dilinde basımın gecikmesinin, başladıktan 

sonra da gelişmenin çok ağır gitmesinin nedenlerini şu noktalar açısından araştı-

racağız: a) Basım işinin başlaması ve yürümesi için gerekli koşullardan biri, bazı 

teknik ilerlemelerin olabilmesidir, b) basım işinin yürümesi için yeterli kâğıt üreti-

mi olması gerekir, c) basım sanatının beslenmesi için yeterli bir okuyucu kitlesi 

olması gereklidir.

 

Matbaanın açılışından sonraki yıllarda bu üç alandaki koşulların kitap basımını 

geliştirecek ölçüde olmadığını gösterecek çok delil vardır.

41

 Kâğıt üretiminin yeter-

sizliği kuşkusuz rol oynamıştır. Matbaanın son bastığı kitabın tarihi olan 1742'de, 

matbaanın yaşaması için yeterli kâğıt bulunmadığı anlaşılmış olacak ki, o yıl bir ka-

ğıt yapma tezgâhı kurmak üzere Polonya'dan kâğıt ustaları getirtilmesi için Eflâk

 

61

 

---