S
S
a
a
l
l
i
i
d
d
ə
ə
Ş
Ş
ə
ə
r
r
i
i
f
f
o
o
v
v
a
a
26
qamına toxunaraq yazır: «Təhkiyənin struktur baxımından
iki avtonom qatı olmaq etibarilə müəllif nitqi və vasitəsiz
nitq dialoq və ya monoloqu mətnə daxil edən xüsusi müəl-
lif cümlələri sayəsində bir-biri ilə birləşərək vahid təhkiyə
bütövü əmələ gətirir»
16
. Postmodern romanlarda dialoq
vahid təhkiyə bütövü əmələ gətirərək, insan xarakterinin
açılması yaxud obrazın daxili düşüncələrinin inikası üçün
bir vasitədir.
Romanların mühüm xüsusiyyətlərindən biri əsərin po-
lifoniyasıdır (çoxsəsliliyidir). Bədii əsərlərdə polifoniya
elə bir mətndir ki, həmin mətndə müəllif səsi ilə bərabər
başqa səslər səslənir. Həmin səslənmiş səslər müəllif səsi
ilə qarışaraq, aralarında mürəkkəb dialoji münasibətlər ya-
radır. Musiqi termini «polifoniya»nı bədii mətnin təhlilinə
ilk dəfə M.M. Baxtin gətirmişdir. Polifoniya səsi romanda
yalnız öz adından deyil, həm də ayrı-ayrı qəhrəmanların
adından təhkiyə aparmağa imkan verir.
Postmodernistlərin yaradıcılığındakı çoxsəslilik zaman
axarında şaxələnərək, yeni məna və düzümlü işarələr siste-
mi yaratmağa nail olur. Postmodern mətnin polifoniyasın-
da çoxdillilik və çoxfunksiyalılıq bütün gerçəkliyi əridir.
Kamal Abdullanın «Yarımçıq əlyazma» romanını misal
gətirmək olar. Müəllifin «Şah İsmayılla bağlı mətnlə Qor-
qudun mətni arasında bir uyğunluq, gizli də olsa bir əlaqə
vardır, yoxsa?...» öz-özünə verdiyi sualı oxucu da əsəri
oxuyarkən verir. Suala cavabı müəllifin özü verir. Bu ca-
16
Məmmədova Z.Ş. «Bədii mətndə xarakteroloji nitq və onun ifadəsi
problemləri» // filologiya elmləri doktoru alimlik dərəcəsi almaq
üçün təqdim edilmiş dissertasiyanın avtoreferatı. Bakı, 2011, 41 səh.
səh. 28.
Çağdaş Azərbaycan postmodern romanı
27
vabı müəllifin daxili dialoqu kimi də dəyərləndirə bilərik.
Dialoq danışığını obrazların xarakterinə və şüur səviyyəsi-
nə uyğun tərtib edildiyinin də şahidi oluruq: «Elə son cüm-
ləni bitirər-bitirməz (yuxarıdakı «mən özüm bu tərəddüd-
lərimin cavabını araya-araya qalmışam» cümləsini deyi-
rəm) məni qəfildən yuxu apardı. Başım özümdən xəbərsiz
yazı masasına əyildi və yəqin ki, bu elə belə də olur – mən
öz halımı kənardan seyr etməyə başladım. Bu çox qısa
vaxt ərzində baş verdi. Yuxuda bir adam gördüm. Bu ada-
mın qiyafəti də, üzü - gözü də, boyu - buxunu da yuxudan
ayıldığım andaca uçub yadımdan çıxıb getdi. Yadımda
başqa şey qaldı: onunla mənim aramda baş vermiş bu qısa
mühakimə:
- Nə üçün bunu etdin? – O, adam soruşdu.
- Bilmirəm, – mən cavab verdim».
Ardıcıllığı qorunmayan mətnlərin silsiləsi olan hiper-
tekstə postmodernizmdə tez-tez rast gəlinir. Postmoder-
nizmdə bütün reallıq mətn, təhkiyə kimi qəbul edilir. Qeyd
etməliyik ki, «dünya mətn kimi» ifadəsi postmodernizmin
ən məşhur tezislərindən biridir. Hipertekst anlayışı ötən
əsrin 60-cı illərində T. Nelson tərəfindən formalaşmışdır.
Hipertekstin əsas xarakterik cəhəti oxucu mövqeyinin göz-
lənilməz qarışıqlığının imkanı sayəsində təhkiyə mətni şa-
xələnir, oxucuya müxtəlif alqoritmləri (müxtəlif ardıcıllıq)
seçməklə mətnin hissələri ilə tanış olmağa imkan verir.
«Hipertekst»də (hipermətn) informasiya modeli, insan
beynində fikirlərin ardıcıllığa uymadan, sərbəst axınla, biri
digərini doğuraraq, ortaya çıxmasına əsaslanaraq mətnin
başqa hissəsinə qısa yolla keçid qoyulmuş istənilən roma-
nı, lüğəti, veb - saytı başa düşürük. Hipertekstin üstün cə-
hətlərindən biri də, mətni oxucuya daha dərindən çatdır-
S
S
a
a
l
l
i
i
d
d
ə
ə
Ş
Ş
ə
ə
r
r
i
i
f
f
o
o
v
v
a
a
28
maq üçün əlavə vasitələrdən (rəsm, musiqi, video) istifadə
etməyə, mətnin içindən lazım olan informasiyanı tez axta-
rıb tapmağa imkan verir. Hipertekstin oxucuya sərbəstlik
verdiyini və oxucunun mətni istədiyi ardıcıllıqla oxuduğu-
nun da şahidi oluruq.
1976-cı ildə amerika yazıçısı Reymon Federmanın
«Sizin ixtiyarınızda» adlı romanı oxuculara təqdim olunur.
Əsərin özünəməxsusluğu onda idi ki, roman cildlənməmiş
və nömrələnməmiş şəkildə oxucuya təqdim olunmuşdu.
Oxucu da əsərin səhifələrini istənilən cür düzməklə oxuya
bilirdi. R. Federmanın əsərini mütaliə edərkən görürük ki,
sərhədlər yoxdur, oxucu əsərin finalını müəllifin istədiyi
kimi deyil, öz istədiyi kimi təyin edir.
1990-cı ildə Maykl Coys hiperromanı «Günorta»nı
(«Afternoon») ilk dəfə beş disketdə topladır. 539 şərti sə-
hifədən 951 qısayoldan ibarət olan bu əsər ilk hiperədəbiy-
yat kimi dəyərləndirilir. Bu hiperromanı kompüterin ekra-
nından oxumaq mümkündür. Alternativ qiraət imkanları
yaradan əsərin süjet xəttini oxucunun istəyi ilə dəyişdir-
mək mümkündür.
R. Bart hipertekstin xüsusiyyətinə müxtəlif mənalı
xassəyə malik oxşar alqoritmlər əlavə edir
17
. Klassik nü-
munə kimi romanda mətnin oxunmasında müxtəlif alqo-
ritmlərin tətbiqi imkanlarına italyan yazıçısı İ. Kalvino
«Çarpazlaşmız talelərin qəsri» (Il castello destini incrociati
dei) əsərini misal çəkmək olar. Bədii «vasitə» kimi kart
dəstindən istifadə edən müəllif beləliklə mətni strukturlaş-
dırır, oxucu mətnin daxili rabitə hissələrindən istifadə edə-
17
Барт Р. С/Z. – М., 1994. – C. 14;
Dostları ilə paylaş: |