Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

17. Molekulalarning nurlanish spektrlari.
Molekula murakkab kvant sistema bo`lib, u molekuladagi elektronlarning harakat ini, atomlarining tebranma va molekulaning aylanma harakatini hisobga oluvchi Shredinger tenglamasi bilan ifodalanadi. Bu tenglamani echimi juda murakkab bo`lgani uchun odatda uni elektron va yadrolar uchun alohida yechiladi.
Molekulaning energiyasini o`zgarishi asosan uni tashqi qobiqidagi elektronlarning holatini o`zgarishi bilan bog`liqdir. Lekin molekuladagi elektronlarning ma`lum bir turg`un holatida ham molekula yadrolari umumiy inertsiya markazi atrofida tebranma va aylanma harakat qilishi mumkin. Molekulaning energiyasi asosan uch harakatga mos energiyalarning yig`indisiga teng:
Е  Е_el +Е_teb +Е_ayl (17.1)
bunda Е_el - elektronlarining yadroga nisbatan harakat energiyasi;
E_teb - yadroning tebranma harakat energiyasi;
Е_ayl - yadroning aylanma harakat energiyasi bo`lib, u molekulaning fazodagi vaziyatini davriy ravishda o`zgarishiga bog`liq bo`lgan energiya.
Tajribadan aniqlanishicha Е_el = 110
Е_teb  10^-2 10^-1 eV; Е_ayl  10^-5  10^-3 eV ga teng.
Ya`ni Е<sub>el</sub> >>Е <sub>teb</sub> >>Е<sub>ayl</sub> tengsizlik o`rinli bo`ladi.
Bu energiyalar o`zaro quyidagi nisbatda taqsimlangan:
Е_el : Е_teb : Е_ayl = 1:
bu erda m - elektron massasi, M-molekuladagi yadro massasi,
m/M=10^-5 10^-3
Molekulaning chiziqli o`lchami valent elektronlarning harakat amplitudasi tartibidagi kattalik bo`lib, odatda 10^-8 sm. Bundan elektronlar harakati bilan bog`liq bo`lgan molekulaning elektron energiyasi E_el ham atom energiyasi tartibidagi kattalik ekanligi kelib chiqadi. Masalan, vodorod atomining asosiy holati uchun
e eV
bo`lishini va unda

Bor radiusiga teng ekanligini yuqorida ko`rib o`tganmiz. Molekula uchun Yeel absolyut qiymat bo`yicha
Е<sub>эл</sub>  (17.2)
tartibda bo`ladi.
(17.2) dan ko`rinib turibdiki, molekulaning energiyasi har bir atomdagi elektron energiyalarining yig`indisiga teng.
Ikki atomli molekulaning yadrolarining aylanma harakat energiyalarini baholash uchun uni qo`pol holda inertsiya momenti mr<sup>2</sup> bo`lgan rotatorga o`xshatish mumkin.
Ratator deb, o`zaro bog`langan va umumiy og`irlik markazi atrofida harakat qiluvchi zarrachalar sistemasiga aytiladi.
Molekulaning aylanma harakat energiyasi
Е_ayl. = L²/2I₀ (17.3)
formula bilan ifodalanadi. Bunda I₀ = mr² bo`lib molekulaning inertsiya markazidan o`tgan o`qqa nisbatan inertsiya momenti, L-molekulaning impuls momenti bo`lib, kvantlangan qiymatlarni oladi:
(17.4)
bu formulada l - orbital kvant soni, у =0, 1, 2, 3, ..... qiymatlarni oladi. (17.2) ni hisobga olsak, (17.3) quyidagi ko`rinishni oladi.
Е<sub>ayl.</sub> = (17.5)
(17.5) formulada B = belgilashni kiritsak, u ancha sodda ko`rinishni oladi.
Е_айл = В ( +1) (17.6)
B - molekulaning aylanish doimiysi.
Kvant mexanikasidagi tanlash qoidasiga ko`ra qo`shni aylanma sathlar orasida faqat =1 bo`lgan o`tishlarigina bo`lishi mumkin. =+1 shart yorug`lik yutilishiga, = -1 shart yorug`lik sochilishiga mos keladi.
Ikki atomli molekulaning yadrolari muvozanat vaziyati atrofida tebranma harakat qiladilar. Molekuladagi yadro tebranishlariga garmonik tebranishlar deb qarab, uni m massali chiziqli garmonik ossilyatorning tebranishlariga o`xshatish mumkin. Biz oldingi ma`ruzamizda garmonik ostilyatorning energiyasi uchun
Е<sub>теб.</sub> = (17.7)
ifoda bilan aniqlanishini ko`rgan edik. Tebranma kvant soni n uchun ham tanlash qoidasi bajariladi: n=1 Shunday qilib, yuqoridagi (17.6) va (17.7) ifodalarni hisobga olsak, molekulaning to`liq energiyasi (17.1) ga asosan
Е = Е<sub>эл</sub> + + В (+1) (17.8)
ko`rinishni oladi.
Agar molekulaga biror yorug`lik kvanti tushsa, uning energiyasining bir qismi optik elektronlarni qo`zg`atishga, qolgan qismi esa atomlarning tebranma va aylanma harakatlarini oshirishga sarf bo`ladi.


(17.8) formuladan ko`rinadiki, n va ℓ kvant sonlarining turli qiymatlari bilan aniqlanadigan molekulyar energetik spektr tebranma va aylanma energetik sathlarning sistemasidan iborat. Vodorod molekulasi uchun <sub>0</sub>= 0,547 eV, B = 0,07 eV, ya`ni molekulaning tebranma energiyasi, aylanma energiyasidan kattadir. Bunday hol barcha ikki atomli molekulalar uchun xosdir. Demak, tebranma sathlar bir-biridan o`zaro bogan sari yaqinlashuvchi nisbatan katta oraliqda yotsa, aylanma sathlar esa juda zich joylashgan va  ortishi bilan siyraklashib boradi. Molekuladagi atomlar (yadrolar) harakatining kvantlanishi molekulaning nurlanish (yutilish) spektrida yaqqol namoyon bo`ladi.
(17.8) ifodaga kiruvchi har bir energiya kvantlangani uchun ular energetik sathlar to`plamidan iborat. Tajriba va nazariyadan aylanma energetik sathlar orasidagi oraliq, tebranma harakatga mos keluvchi energetik sathlar orasidagi masofadan kichik. O`z navbatida tebranma harakatga mos keluvchi sathlar orasidagi masofa bosh kvant soni bilan aniqlanuvchi elektron sathlar orasidagi masofadan kichik. Bu hol 9.4-rasmda yo`g`on, o`rtacha yo`g`onlikdagi va ingichka chiziqlar bilan ikkita elektron sath uchun tasvirlangan.
Molekulalarning tuzilishi va ularning energiya sathlarining xususiyatlari kvant o`tishlarda sochilgan nurlanish (yutilish) spektrida, ya`ni molekula spektrida namoyon bo`ladi. Molekulaning nurlanish spektri kvant mexanikasidagi tanlash qoidasiga mos holda (masalan, aylanma yoki tebranma harakatga mos kvant sonining o`zgarishi  1 ga teng bo`lishi kerak) energetik sathlar tarkibi bilan aniqlanadi.
Shunday qilib, sathlar orasidagi turli xil o`tishlardan turli xil spektrlar hosil bo`ladi. Molekulaning spektral chiziqi chastotasi bir elektron sathdan boshqasiga o`tishga mos keluvchi (elektron spektrlarga) yoki biror tebranma harakatga mos kelgan energetik sathdan ikkinchisiga o`tishga mos kelishi mumkin. Molekulalar spektri ham chiziqli bo`lib, ular spektrning UB, IQ va ko`zga ko`rinuvchi sohasida joylashishi mumkin. Aylanma sathlar bir-biriga juda ya?in joylashgani uchun ularga mos keluvchi spektral chiziqlar ham bir-biriga juda ya?in bo`lib, ular xatto tutashib ketadi. Ular mikroto`lqinlar sohasida namoyon bo`ladi.
Shuning uchun ajrata olish qobilyati o`rtacha bo`lgan spektral optik asboblarda bu chiziqlar tutashib ketgandek, yo`l-yo`l bo`lib ko`rinadi. Lekin ajrata olish qobilyati katta bo`lgan optik asboblarda ularni bir-biriga juda yaqin joylashgan, alohida chiziqlardan iborat ekanini ko`rish mumkin va bu yo`llarning kichik chastotalar tomonidagi chegarasi keskin, chastotaning katta qiymatlari tomonidagi chegarasi esa suvashgan ekanini ko`rish mumkin. Molekuladagi atomlar soni ortishi bilan molekula spektri murakkablashib, faqat keng yo`llar ko`rina boshlaydi.
Molekulalarning aylanma sathlarini mikroto`lqinli radiospektroskopiya usuli bilan o`rganiladi. Bu usulda tekshiriluvchi gaz qamalgan metall naydan (volnovod) chastotasi 10¹⁰Gs bo`lgan elektromagnit to`lqin o`tkaziladi. Agar elektromagnit to`lqinni chastotasi gaz molekulalarining aylanma harakat chastotasiga mos kelsa, qabul qiluvchi qurilma elektromagnit to`lqin intensivligini keskin kamayganini qayd qiladi.
Molekulaning tebranma spektri IQ (1/10<sup>3</sup>см<sup>-1</sup>) sohada joylashgan va uni infraqizil spektrofotometrlar yordamida o`rganiladi. Molekulaning tebranma harakatida sochilgan yoki yutilgan fotonning energiyasi h 0,04eV, unga mos kelgan to`lqin uzunligi =s/ =3<sup>.</sup>10<sup>-3</sup>sm
Molekulalarning aylanma va tebranma energetik sathlarini modda faqat gaz holatda bo`lganda o`rganish mumkin. Moddaning suyuq va qattiq holatida molekulalarning o`zaro ta`siri tufayli ularning tebranma va aylanma energetik sathlarini o`rganish qiyinlashadi.
Molekulyar spektroskopiyada molekulaning juft orbital soni  ga mos kelgan energetik sathlar juft termlar va toq  li sathlar toq termlar deb nomlanadi. H₂ molekulasi uchun molekulyar termlarning juftligi protonlar spinlarining orientatsiyasi bilan uzviy bog`liq bo`lgan quyidagi kvant holatlarni vujudga keltiradi:
a) ortovodorod - yadrolarining spinlari parallel bo`lgan Н<sub>2</sub> bu holda spin funksiya simmetrik va koordinat funksiyasi antisimmetrik.
b) paravodorod - yadrolarining spinlari antiparallel H<sub>2</sub> molekulasi. Bu molekula  juft bo`lgan holatlardagina uchraydi.