Nutq madaniyati

1-dialektal leksika;
2-so`zlashuv leksikasi;
3-an’anaviy leksika;
4-kitobiy leksika;
5-ilmiy-terminologik leksika;
6-kasb-hunar leksikasi
7- arxoizmlar;
8-tarixiy leksika

Til jamoasi afzal deb bilgan ko`nikmalar yig`indisi tilning umumiy me’yorni tashkil etadi. Umumiy me’yor usual me’yordir. Umumiy me’yor qardosh tillarga nisbatan belgilanadi. O`zbeklar nutqini qardoshlar tilidan ajralib turadigan me’yorlar o`zbek tilining umumiy me’yoridir. Bu me’yor juda qattiq amal qiladi. Ma’lum bir hududda tarqalgan uzus imkoniyatlari o`sh hududida yashaydigan aholi uchun beistisno tushunarli bo`ladi.

Adabiy til – hamma birdek foydalanadigan til. Uning umumxalqiyligi shunda ko`rinadi. Me’yor ma’lum bir til jamoasi uchun mustahkam qo`llanib kelayotgan lisoniy hodisalar yig`indisidir.

1. 
   Fonetik me’yori.
   
2. 
   Talaffuz me’yori.
   
3. 
   So`z yasash me’yori.
   
4. 
   Morfologik me’yor.
   
5. 
   Sintaktik me’yor.
   
6. 
   Uslubiy me’yor.
   
7. 
   Lug`viy me’yor.
   

Til me’yorining fonetika, grammatika va boshqalarda bir variantni tanlash qandaydir darajada qat’iy bo`lsa ham, lug`aviy me’yorlar haqida gap ketganda voz kechish kerak deb bo`lmaydi.

Tilning lug`aviy boyligidan foydalanganda me’yorning imkoniyati muallifga takrorni, bir xillikni yengishda chiroyli nutq tuzishda qo`l keladi. Nutqning to`g`riligi uning adabiy me’yorlariga mosligidir. Nutq o`zida adabiy tilning fonetik talaffuz, lug`aviy so`z yasalishi Grammatik uslubiy me’yorlarini mujassamlashtirgan bo`ladi. Nutqning to`g`riligi uning eng aloqaviy fazilatidir.
Talaffuz me’yorlari. Nutq shaxsiy hodisa. Agar so`zlovchi adabiy me’yorlarini kishi egallamagan bo`lsa yoki o`z shevasi bergan shaxsiy variantni afzal deb qarasa, uning puxta adabiy me’yordan cheklanishi mumkin.
O`zbek tili xususiyat jihatidan uch lahzadan iborat.
Kelishik me’yorlari. Adabiy tilimizda “kuchli” va “kuchsiz” me’yorlari bor.
Kuchli me’yorlar adabiy tilda so`zlovchi shaxslar tomonidan hamma vaqt amalgam oshiriladi.
Kuchsiz me’yorlar og`zaki nutqida ham e’tibor berilishi oqibatida yuzaga keladi.
O`zbek tilining qorluq lahjasidagi maxsus shahar shevalarda qaratqich va tushum kelishiklari bir xil ko`rsatkichga ega, ya’ni 2 kelishik uchun ham –ni xizmat qiladi.
Qaratqich-qaralmish aloqasida xoslik ma’nosi ifodalanishida ba’zi bir o`zgacha sharoitlarda qaratqich ko`rsatkichi ishlatilmaydi. Masalan: O`zbek tili, shahar kengashi, bahor fasli.
Turli sabablarga ko`ra kelishik joylarini almashtirib ishlatish, ya’ni hamma hollarda ham hozirgi zamon o`zbek tili normalarini buzish hisoblanadi.
Birlarni bee’tiqod.
Birlarni riyo ko`rdim.

Tushum kelishigi affiksini vazn talabi bilan tushirib qoldirsa, she’rda g`alizlikni hosil qiladi:

Quloq soling alvon-alvon so`zlarga,
Karvon yurar olsiz to`la tuzlarga,
Uyga keeling, ikki birday miyani
Urush janjal kim qo`yibdi sizlarga.
Turkiy xalqlarning ba’zilari tilida jo`nalish kelishigi o`rnida ayrim hollarda o`rin-payt kelishigidan foydalanish uchraydi.
Suratda ra’nosan o`zing, men mubtalo qayda boray?
Egalik qo`simchasidan foydalanish me’yorlari.
Egalikning ifodalanmasligi birinchi shaxsga qarashli predmet boshqasi bilan qiyoslanganda ham yuz berishi mumkin. Masalan: Ombizning oti yuz km yo`lni ham pisand qilmaydi.
Egalikdan foydalanish me’yorlariga zid holda egalik qo`shimchasini tushirish hollari og`zaki nutqda ko`zga tashlanmoqda. Masalan: mehnatkashlar tovushi.


Xulosa
Nutq madaniyati asoslari ham fan sifatida o`z tekshirish ob`yekti va vazifalariga ega. Uning tekshirish predmeti til qurilishi, adabiy til normativlari va nutqning kommunikativ fazilatlaridir.
Nutq madaniyati asoslari fani adabiy til normalarini, uning tarixiyligini, taraqqiy etib borishi, undagi ba’zi elementlarning eskirishi, yangilarining paydo bo`lishini kuzatib qayd etib boradi.
Odam nutq yordamida o`zining fikrlari, his-tuyg`ulari, istaklarini bayon etadi va boshqalarning fikrlari, his-tuyg`ulari, istaklarini anglab oladi.
Nutq ichki va tashqi ko`rinishlarga ega. Ichki nutq odamning o`z ichida gapiradigan passiv nutqi bo`lib, u ikkinchi kishining ishtirokini talab etmaydi. Shuning uchun ham bu nutq o`z-o`ziga qaratilgan nutq sanaladi. Ichki nutq og`zaki va yozma nutqning asosi sifatida xizmat qiladi.
Adabiyotlar:

1. 
   Barkamol avlod orzusi. T., “Sharq”, 1999.
   
2. 
   I.A.Karimov. Milliy istiqlol mafkurasi – xalq e’tiqodi va buyuk kelajakka ishonchdir. T., “O`zbekiston”, 2000.
   
3. 
   R.Qo`ng`urov va b. Nutq madaniyati va uslubiyot asoslari. T., “O`qituvchi”, 1992.
   
4. 
   A.G`ulomov, B.Qobilova. Nutq o`stirish mashg`ulotlari. T., “O`qituvchi”, 1995.
   
5. 
   G`.Abduraxmonov, S.Mamajonov. O`zbek tili va adabiyoti. T., “O`qituvchi”, 1995.
   
6. 
   www.ziyonet.uz