2 .7 . Kredit nazariyalari tanqidi
Turli davrlardagi yashab ijod qilgan iqtisodchilar kreditni iqtiso-
diyotda h am d a takror ishlab chiqarish jarayonidagi o ‘rniga turlicha
balio
berib kelganlar, ularning ayrimlari kreditga yuksak baho berganlar,
ikkinchi gu ru h iqtisodchilari uni o ‘rnini keyingi darajaga q o 'y ib
kelganlar.
Kredit t o ‘g ‘risidagi nazariyalar ikki guruhga boMinadi. Ularning
birinchisi k re d itn in g n atu ra listik nazariyasi deb n o m la n a d i. Bu
nazariyaning asoschilari bo ‘lib A. Smit va D. Rikardolar hisoblanadilar.
Bu nazariyaga asosan kreditning ahamiyati pasaytiriladi, ya’ni kredit
faqat jam iyatda taqsimlangan kapitalni alohida ishlab chiqaruvchilar
o ‘rtasida qayta taqsimlash shakli bo'ladi va kengaytirilgan takror ishlab
chiqarish omili b o ‘la olmaydi.
Bu nazariyaning asosiy y o ‘nalishlari quyidagilardan iborat:
— kredit moddiy qiymatliklami bir qo'ldan ikkinchisiga o ‘tkazishda
texnik vosita (qurol) b o ‘lib hisoblanadi.
— kredit obyekti bo'lib natural (ishonchsiz) ashyoviy boyliklar
hisoblanadi;
— ssuda kapital haqiqiy kapitalga tenglashtiriladi va uni harakati
ishlab chiqarish kapital harakatiga mos keladi;
— b an k lar m oddiy qiym atliklam i bir mulk egasidan ikkinchi
mulkdorga o ‘tkazib beruvchi vositachi sifatida ishtirok etadi.
Yuqorida ko‘rib o ‘tilgan kredit nazariyasi yo‘nalish namoyondalari
tom onidan kredit to ‘g ‘risida va uni takror ishlab chiqarish jarayonida
n o to ‘g ‘ri xulosaga kelganliklarini bildiradi. Chunki ular kreditning
(ssuda kapitalini) harakatini, ishlab chiqarish kapitali, tovar kapitalining
harakatini n o to ‘g ‘ri k o ‘rsatib beradilar. Hattoki kreditni qayta taqsim
lash funksiyasini ham oxirigacha olib bera olmaydilar. Bu nazariya
tarafdorlarining kamchiligi shuki, ular kreditni ishlab chiqarishga
bevosita bog'liq, lekin ishlab chiqarish u hech qanday ijobiy t a ’sirini
ko‘rsatib bera olmaganlar. H aqiq atda esa kredit ssuda kapitalining
harakatini natijasi b o ‘lib, ikki xususiyatga ega, ya’ni kredit kengay
tirilgan takror ishlab chiqarishga t a ’sir ko‘rsatishi, yoki u nd a qarama-
qarshiliklarni ham vujudga keltirishi mumkin.
A m m o naturalistik nazariyotchilarning kamchiliklariga qaramay
ularning qarashlarida ham pozitiv fikrlar (mulohazalar) bor. Masalan,
bu nazariya tarafdorlari fikriga k o 'ra kredit haqiqiy kapitalni yarat-
masligi, balki faqat ishlab chiqarish jarayoniga ta ’sir ko‘rsatishi, ya’ni
Qisqa xulosalar
Kredit tovar — pul bozor munosabatlari mavjud sharoitidagi takror
ishlab chiqarish kredit munosabatlari vujudga kelishining tabiiy asosi
hisoblanadi.
Kredit — bu vaqtincha bo‘sh turgan pul mablag‘larini m a ’lum
muddatga, haq to'lash sharti bilan qarzga olish va qaytarib berish
yuzasidan kelib chiqqan iqtisodiy m unosabatlar yig‘indisidir.
Ssuda kapitali
— bu faoliyat ko ‘rsatuvchi kapital aylanishiga
xizmat
qiluvchi va foiz keltiruvchi ssuda (qarz)ga beriladigan pul kapitalidir.
Kredit munosabatlari iqtisodiyotda mavjud aniq uslubiy asoslarga
tayanadi. U ning asosiy elem entlari b o ‘lgan ssuda kapitali bozori
operatsiyalari m a ’lum tamoyillar asosida olib boriladi.
Ssuda kapitali o ‘ziga xos tovar sifatida gavdalanar ekan, u holda
u nd a n foydalanishda to ‘lanadigan foiz kapital «baho»si bo'lib ishtirok
etadi.
N azorat va muhokama uchun savollar
1. Kredit ninui?
2. Kreditning m oh iyati nim adan iborat?
3. Kreditning zururligini tushuntirib bering.
4. Kredit fu n k siy a la ri nima?
5. Kredit ittifoqlarini aytib bering.
6. Kreditning m uddatliligi nim a?
7. Kreditning t a ’minlanganligi n im a?
8. Tijorat k re d it deganda nimani tushinasiz
9. [poteka krediti n im a ?
10. Xususiy kredit nima?