Biz moliya siyosatidagi strategik va taktik yo'nalishlarning uzviy
bog‘liq holda olib borilishini 0 ‘zbekiston Respublikasini iqtisodiy
rivojlantirish tajribasida k o ‘rishim iz m um kin. Iq tiso d iy o tn i bozor
m uno sabatlariga o ‘tishning b irin ch i bosqichida g‘o yat m u h im va
birinchi darajali chora-tadbirlar h am d a ustuvor yo‘nalishlar sifatida
quyidagilar ilgari surildi.
Moliya va soliq siyosati sohasida:
— qattiq moliyaviy siyosatni amalga oshirish, davlat budjetidagi
defitsitni iloji boricha kamaytirish, budjetdan beriladigan dotatsiyalar
va subsidiyalarning barcha turlarini bosqichm a-bosqich qisqartirib
borish;
— budjet m ab la g ia ri d a ro m a d tushganidan keyingina taqsim-
lashtiriladigan y o ‘ldan og‘ishmay borish, birinchi darajali, eng zarur
um um davlat ehtiyojlari uchungina budjetdan mablag‘ ajratish;
— xalq x o ‘jaligi tarm oqlarini, ayrim korxonalarni rivojlantirish
uchun budjetdan pul bilan qaytarilmaydigan qilib ta ’m inlash amaliyo-
tidan voz kechish va ana shu maqsadlar uchun investitsiya kreditlaridan
ketig foydalanish;
— soliq tizimini takoinillashtirish, budjet darom adlari barqaror
sur’atda t o ‘ldirib turilishini t a ’minlaydigan, kichik va xususiy korxo-
nalarning, chet el kapitali ishtirokidagi, qishloq xo'jalik mahsulotlarini
qayta ishlaydigan va xalq iste ’m oli m ollarini ishlab chiqaradigan
q o'shm a korxonalarning rivojlanishini rag‘batlantiradigan pishiq puxta
soliq siyosatini olib borish.
Albatta, bu yuqorida t a ’kidlab o'tilgan ch ora-tadbirlar, iqtiso-
diyotning o ‘sha davridagi rivojlanish holatiga, m am lak at aholisini
ijtimoiy him oya qilish m aqsadida mablagUarni shakllantirish uchun
soliqlar stavkalarining yuqoriligi h a m d a sifatan yangi iqtisodiyot
tarm oqlarini tashkil qilish bilan bog'liq xarajatlarni kerakli moliya
m ablag‘lari bilan ta ’m inlash u c h u n zarur bo‘lgan majburiy chora-
tadbirlar edi.
Iqtisodiyotning bozor munosabatlariga bosqichm a-bosqich o ‘tishi-
ning keyingi bosqichlarida iqtisodiyotning ustuvor sohalari hisoblangan
Buxorodagi «Qorovulbozor» neftni qayta ishlash birlashmasi, Asakadagi
« U z D E U » yengil avtom obillar ishlab chiqarish korxonasi, Samar-
qanddagi «Sam ko‘chavto» yuk va yo'lovchi tashuvchi avtomobil ishlab
chiqarish korxonasi, Q ashqadaryodagi «Sho'rtarigaz» kimyosanoat
k o m p le k s la r in in g ishga tu s h ir ilis h i n a tija s id a , d a v la t b u d jetig a
q o ‘sh im c h a pul m ab lag'larin i kelib tushishini t a ’m in ladi. 0 ‘zbe-
kistonning g‘alla mustaqilligiga erishishi natijasida esa xorijdan g ‘alla
mahsulotlari im port qilish salmog‘i keskin kamaydi va bu omil valuta
mablag‘larini tejashga olib keldi.
M amlakatimizdagi kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning tez
sur’atlar bilan rivojlanishi nafaqat davlat budjetiga q o'shim cha m ab -
lag‘larning kelib tushishi bilan birga aholini q o ‘shim cha ish o ‘rinlari
bilan t a ’minladi.
Bu yuqoridagi om illar bilan bir qatorda davlat budjeti sarflarining
omilkorlik va m anzilli sarflanishi jarayonlari h a m amalga oshirila
boshladi. Ushbu ijobiy o'zgarishlar davlatimizning moliya siyosatiga
o ‘z t a ’sirini k o 'rsatd i. 2007-yil 25 -dekabrda tasdiq langan va 2008-
yil 1 -y an v a rd a n kuchga kirgan « 0 ‘zb ek isto n Respublikasi Soliq
Kodeksi» va 2000-yil 14-dekabrda qabul qilingan 0 ‘zbekiston Respub-
likasining «Budjet tizimi t o ‘g ‘risida»gi Q o n u n i m amlakatimizdagi m o
liya siyosatining sifatan yangi darajaga ko'tarilganligidan dalolat beradi.
Davlat olib borayotgan moliya siyosati jam iyat iqtisodiy manfaatlari
va aholining ayrim ijtimoiy guruhlarining talablaridan kelib chiqadigan
maqsad hamda vazifalar hal etilishi bilan bog'liqdir.
Shuning u ch u n moliya siyosatini olib b orishda moliya m exa-
nizmining ahamiyati kattadir. Biz mazkur darsligimizning keyingi para-
grafida moliya siyosatini amalga oshirishda moliya m exanizm ining
mohiyati va o ‘rnini yoritishga harakat qilamiz.
3 .4 . M oliya siyosatini amalga oshirishda moliya
mexanizmining mohiyati va o ‘rni
Davlat moliya siyosatini tashkil etuvchisi moliya m exanizm i
hisoblanadi, chunki u orqali davlatning moliya munosabatlari sohasidagi
butun faoliyati amalga oshiriladi.
Moliya mexanizm i o'zining mohiyatiga k o 'ra davlat to m o n id an
jamiyatda moliya munosabatlarini tashkil etishdagi shakl, turlar h a m d a
usullarning yig‘indisi hisoblanadi. Moliya m exanizm i-m oliya am aliyo-
tida yuzaga chiqadigan moliyaning tarkibidagi elem entlarni mujas-
samlashtirgan. Moliya resurslarining shakllari, ularni shakllantirish
usullari, qo n u n c h ilik asosidagi m e ’yo r va u larning tizim i, bu djet
tizimini tashkil etish, xo'jalik subyektlarining moliyasi ham da qimm atli
qog‘ozlar bozori ushbu elementlarga kiradi. Shuni t a ’kidlash lozimki,
moliya mexanizm ining elementlari o ‘zaro bog‘liqlikda faoliyat k o ‘r-
satadi.
Moliya mexanizmi bu rnoliya siyosatining aksari hollarda o ‘zgarib
turuvchi qismi hisoblanadi. Davlat tomonidan jamiyatdagi joriy iqtisodiy
holatni ham da m am lakat ijtimoiy holatini hal etishdagi q o ‘yilgan
taktik vazifalarning hal etilishi xususiyatlariga asosan moliya mexanizmi
o ‘zgarib turadi. Davlat qonun chiqaruvchi va ijrochi organ sifatida
moliya munosabatlarini turlicha tashkil etishi mumkin. Masalan, bunday
moliya munosabatlari vakolatli davlat organlari hamda faoliyat ko‘r-
satayotgan xo ‘jalik subyektlari o ‘rtasida davlat budjetining darom ad-
larini shakllantirish maqsadida ulardan turli soliqlar to ‘lovlarini undirish
asosida tashkil etilishi mumkin. Davlat tom onidan soliq tizimini tashkil
etishda um um d av lat va mahalliy soliqlarni, bevosita va bilvosita
soliqlarning turlarini, har bir soliq turi bo ‘yicha obyekti, subyekti,
soliq stavkalari, soliqlar bo ‘yicha imtiyozlarning ro ‘yxatini ham da
amaldagi soliq qonunchiligining o ’zgarish yuzasidagi boshqa elem ent-
larni hisobga olishi zarur. Buning uchun davlat organlari barcha
iqtisodiy qonunlarni juda puxta o ‘rganishi ham da moliyaning rivojla-
nishini mukam mal aniqlashi lozim.
Moliya mexanizmi o ‘z mohiyatiga ko‘ra asosan ikkiga bo'linadi:
direktiv moliya mexanizmi; tartibga solib turuvchi moliya mexanizmi.
Direktiv moliya mexanizmida asosan davlatning vakolatli organlari
to m o n id a n moliya m unosabatlari ishlab chiqiladi. U shbu moliya
munosabatlariga soliqlar, yig‘imlar, davlat krediti, budjet xarajatlari,
budjetdan moliyalashtirish, budjet tuzilmasini tashkil etish, budjet
jaravoni, budjetlararo m unosabatlar ham da moliyaviy rejalashtirish
kiradi.
Direktiv moliya mexanizmida davlatning vakolatli organlari jamiyat-
da moliya munosabatlarining barcha ishtirokchilari uchun bajarilishi
majburiy bo'lgan tartib-qoidalar tizimini ju da puxta va m ukam m al
holda ishlab chiqadi.
Shuni ham t a ’kidlash lozimki, ba’zi holatlarda ishlab chiqilgan
direktiv moliya mexanizmi davlat bevosita ishtirok etmaydigan moliya
munosabatlarini o ‘z tarkibiga kiritishi mumkin. Bu holat jam iyatda
moliya siyosatini amalga oshirishda katta ahamiyatga ega b o ‘lgan
sohalarning faoliyati bilan bevosita bog‘liqdir. Bunday sohaga korpo
rativ qimmatli qog‘ozlar bozorining faoliyatini misol qilib ko'rsatish
mumkin.
Tartibga solib turuvchi moliya mexanizmi davlat manfaatlariga
t o ‘g !rid a n -to ‘g ‘ri t a ’sir etmaydigan moliya munosabatlarining aniq
segmentida faoliyatni tartibga solib turadi. T a ’kidlab o'tganim izdek,
Dostları ilə paylaş: |