5-chizma. 0 ‘zbekiston Respublikasida Moliya tizimi.
ishtirokidagi qo'shm a korxonalar, mas’uliyati cheklangan jamiyatlar
va xususiy korxonalar moliyasidan iboratdir. Agar xo'jalik yurituvchi
subyektlarning tarm oq sohasiga va tashkil etilishining mulkchilik shakli
bo'yicha emas, ularni faoliyatini tijorat asosida yuritishiga ko'ra asosida
guruhlarga bo'lsak, bu holatda:
— tijorat asosida faoliyat yuritayotgan subyektlarning moliyasi;
— notijorat asosida faoliyat ko‘rsatayotgan subyektlarning moliyasi;
— jam o at (homiylik asosida) subyektlarning moliyasiga ajratish
mumkin.
Iqtisodiyotning bozor munosabatlariga o ‘tish sharoitida jud a ko‘p
xo'jalik subyektlari o ‘z faoliyatini tijorat asosida tashkil etadi. Ularning
moddiy xarajatlari, m ehnat jam oalarini ijtimoiy rivojlantirish xarajat-
larini qoplashning yagona manbayi foyda hisoblanadi. Bunday omillar
t a ’sirida davlat vakolatli organlarining asosiy manfaati foyda ko'rib
faoliyat ko'rsatuvchi xo'jalik subyektlarini rivojlantirishga yordam berish
hisoblanadi. Ushbu xo'jalik subyektlarining faoliyati natijasida milliy
darom ad yaratiladi. Ular ixtiyorida juda katta pul mablag'lari ja m g ‘ar-
malari aylanishi amalga oshirildi. Natijada markazlashgan moliya bo‘-
g'inlari kerakli pul mablag‘lari (soliqlar, turli yig'im lar shaklida) bilan
t a ’minlanadi.
Moliya tizimining asosiy b o ‘g ‘ini, markazlashgan moliya hisob
lanadi. Bunda moddiy ishlab chiqarish sohasida yaratilgan
yalpi ijtimoiy
mahsulot va milliy darom adni taqsimlash ham da qayta taqsimlash
natijasida markazlashgan pul mablag‘lari resurslari shakllantiriladi.
Davlat ixtiyorida bunday markazlashgan pul mablag‘lari resurslarining
jamlanishi eng aw a lo uni m amlakatni iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirish
aniq ajratmalar hisobiga shakUantiriladi. 0 ‘zbekiston Respublikasining
2006-yil uchun tasdiqlangan budjetida mulkchilik shaklidan qat’i nazar
yuridik shaxslar m ehnatga haq to ‘lash jam g‘arrnasiga
nisbatan quyidagi
ajratmalarni t o ‘laydilar:
— Respublika pensiya jam g ‘armasiga — 24,2 %;
— Davlat bandlik jam g'arm asiga — 0,5 %;
— 0 ‘zbekiston Respublikasi kasaba uyushma kengashiga — 0,3 %.
Lekin shuni t a ’kidlash lozimki, mamlakatimizda olib borilayotgan
iqtisodiy islohotlar natijasida yildan-yilga yuridik shaxslar va aho lid an
olinadigan soliqlar va yig'imlarning stavkalari pasaytirib kelinm oqda.
Bunga misol qilib, 2000-yilda Respublika pensiya ja m g ‘arm asiga
ajratm a stavkasi 37,3
% bo'lgan b o ‘lsa, bu k o ‘rsatkich 2010-yilda
25,0 % ni tashkil etdi va boshqalarni keltirishimiz murnkin. M arkaz-
lashgan moliyaning asosiy qismi davlat krediti hisoblanadi. Shuni
t a ’kidlash lozimki, keyingi vaqtda davlat kreditining ahamiyati o ‘sib
bormoqda. Buning asosiy sababi har bir alohida olingan davlatning
pul m a b la g 'la r ig a b o ‘lgan e h tiy o ji h iso b la n a d i. D a v la t b u d je ti
daromadlari va xarajatlari o ‘rtasidagi muvozanatining yo‘qligi, budjet
taqchilligining mavjudligi natijasida davlat katta m iqdordagi pul
mablag'lariga ehtiyoj sezadi. Yuzaga chiqqan salbiy holatning oldini
olish maqsadida, vakolatli davlat organlari pul emissiyasining oldini
olish, inflatsiyani z a ru r darajada ushlab turish m aqsadida davlat
kreditidan foydalanadilar.
0 ‘zbekiston Respublikasida mavjud budjet taqchilligini qoplash
m aqsadida 0 ‘zbekiston Respublikasi M oliya vazirligi m uom alaga
d a v la t k r e d i t i n i n g s h a k li h i s o b l a n g a n d a v la t q isq a m u d d a t l i
obligatsiyalari ( D K M O ) va davlat o ‘rta muddatli g'azna majburiyatlari
( D O ‘M H M ) chiqarm oqda va ularni faqatgina yuridik shaxslar o ‘rtasida
joylashtirishni amalga oshirib kelmoqda.
3 .6 . M oliyani boshqarishning hozirgi
zamon tizimi
Moliyani boshqarish tizimi m uhim ahamiyatga ega b o ‘ladi, chunki
u m am lakat iqtisodiyotini boshqarishning tarkibiy qismi hisoblanadi.
Hozirgi davrda iqtisodiyotning muvaffaqiyatli rivojlanishi oqilona y o ‘lga
qo'yilgan va boshqarilib turuvchi moliya tizimi ham da fond bozorisiz
m u m k i n e m a s . M o liy a tiz im i m o d d iy va m a ’n a v iy n e ’m a t la r
yaratiladigan real iqtisodiyot negizida faoliyat ko‘rsatadi. 0 ‘z vaqtida