ruvchilarning (auditorlar) iqtisodiyotdagi barcha xo'jalik yurituvchi
subyektlarning faoliyatini amaldagi moliyaviy qonunchilik va moliyaviy
intizomga rioya etilishi yuzasidan turli shakl ham da usullarni q o ‘llash
orqali olib boriladigan faoliyati hisoblanadi.
Moliyaviy nazorat uning obyektlari, subyektlari, o ‘tkazish m ud-
datlari, o'tkazish reglamentiga asosan turli modellar, shakllar va usul-
larga bo'linib ketadi. Quyida ularni yoritishga harakat qilinadi.
M a ’lumki, har qanday moliyaviy nazoratning mahsuldorligi va
ta ’sirchanligi unda aniqlangan turli moliyaviy qonunbuzarlik holatlariga
nisbatan qo'llaniladigan jazo choralariga bog'liqdir. Xalqaro amaliyot-
da moliyaviy nazorat orqali q o ‘llaniladigan jazo choralar darajasiga
asosan ikki model shakllangan:
1. Moliyaviy nazoratning anglosakson modeli.
2. Moliyaviy nazoratning fransuz modeli.
Moliyaviy nazoratning anglosakson modeli q o ‘llaniladigan m am -
lakatlardagi nazorat organining faoliyatida o ‘zi olib borgan moliyaviy
n azoratning yakunlari h am d a u n d a aniqlangan qonunbuzarlik to 'g ‘-
risida faqatgina hisobot tayyorlash bilan cheklangan. Ushbu nazoratda
a n iq la n g a n moliyaviy q o n u n b u z a rlik k a y o ‘l qo 'y ilg a n shaxslarga
nisbatan qanday moliyaviy jazo qoMlanilishi masalasi m a ’muriy va
sud organlari tom onidan k o ‘rib chiqiladi.
Bu organlarning rasmiy jaz o t o ‘g ‘risidagi hukm igina jazoning
q o ‘llanilishiga asos bo'ladi.
Moliyaviy nazoratning fransuz modulini q o ‘llayotgan mamlakat-
lardagi n azorat organining faoliyatida o ‘zi olib borgan moliyaviy
n a z o ra t y aku nlarida a n iq la n g a n moliyaviy q o n u n b u z a rlik k a y o ‘l
q o ‘ygan shaxslarning aybdorlik darajasini aniqlash ham da ulardan yo ‘l
qo'yilgan zararni qoplashni talab qilish huquqi berilgan. Bu mamla-
k atlard a moliyaviy qo n u n b u z a rlik k a y o ‘l q o ‘ygan shaxslarga jazo
q o'llash uchun sud organlarining hukm i kerak emas.
M oliyaviy na z o ra tn in g olib borilishi, m u d d atla ri, reglam enti,
n a z o ra t obyekti va subyektiga asosan quyidagi asosiy shakllarda
tasniflash mumkin:
1. Moliyaviy nazoratning subyektiga asosan-davlat vakolatli organ
lari, x o ‘jalik subyekti ichidagi, tarm oq, jam o a va auditorlik nazorati.
2. Moliyaviy nazoratning obyektiga asosan soliq, kredit, valuta,
bojxona, budjetdan tashqari fondlar va sug‘urta.
3. Moliyaviy nazorat o'tkazilishi reglamentiga
asosan-ichki va tashqi
(majburiy) nazorat.
4.
Moliyaviy nazoratning o'tkazilish m ud datiga asosan-dastlabki,
joriy va davriy nazorat.
Davlat moliya n azoratini u m u m d a v la t boshqaruv organlari va
tezkor moliya boshqaruv organlari ( 0 ‘zbekiston Respublikasi M oliya
Vazirligi, 0 ‘zbekiston Respublikasi Davlat Soliq Q o ‘mitasi, 0 ‘zbekiston
Respublikasi Davlat Bojxona Qo'm itasi) to m o n id a n amaldagi q o n u n -
chilikka asosan olib boriladi.
X o 'ja lik ichid ag i m oliyaviy n a z o ra t a lo h id a o lin g a n x o 'ja lik
yurituvchi subyektning ichida tashkil qilingan m oliya xizmati, moliya
b o ‘limi yoki buxgalteriya xodimlari to m o n id a n olib boriladi.
Moliyaviy nazoratning tarm oq nazorati turli vazirliklar, kom pa-
niyalar, assotsiatsiyalar va xoldinglarning tark ib ida tashkil etilgan
maxsus moliya taftish organlari to m o n id an olib boriladi.
Moliyaviy nazoratning jam o a nazorati aksiyadorlik jam iyatlarida
aksiyadorlar orqali tashkil etilgan maxsus m oliya taftish organlari
tom o nidan olib boriladi.
Moliyaviy nazoratning mustaqil, ya’ni auditorlik nazorati esa o ‘z
faoliyati uch u n maxsus litsenziyaga ega h a m d a malakali auditorlari
mavjud auditorlik firmalari tom o n idan olib boriladi. Moliyaviy n a z o
ratning obyektini asosan am aldagi q o n u n c h ilik k a asosan xo'jalik
subyektining alohida olingan faoliyat turini faqat vakolatli nazorat
organi nazorat etadi. Masalan, soliq organlari soliq qonunchiligiga
rioya etilishini, tijorat banklari berilgan kreditlar b o ‘yicha olib boradi.
Moliyaviy nazoratning o'tkazilish reglam entiga asosan h a r bir
x o ‘jalik yurituvchi subyekt doimiy ravishda ichki nazoratni amalga
oshiradi. Yuridik va jism oniy shaxslarning moliyaviy faoliyatini tashqi
(majburiy) nazoratining o ‘tkazilishi amaldagi qonunchilikda belgilab
q o ‘yilgan. Masalan, yuridik shaxslar xo ‘jalik-m oliya faoliyatining yillik
yakunlari majburiy tarzda auditor firmalari va soliq
organlari tom onidan
nazorat qilinadi.
Dastlabki moliyaviy nazorat xo'jalik yurituvchi subyektlar o ‘zlari-
ning xo‘jalik moliya faoliyatining boshlanishidan oldin olib boriladigan
n a z o ra t shaklidir. Bu nazorat shakli yuridik va jis m o n iy shaxslar
faoliyatida m uhim ahamiyat kasb etadi, u n d a ularning moliya rejalari,
kassa rejalari, smetalarni ishlab chiqish va uni k o ‘rib chiqish h am d a
tasdiqlash jarayonini o ‘z tarkibiga oladi. Dastlabki moliyaviy nazorat
orqali kelajakda amaldagi budjet-soliq qonunchiligi va boshqa m e ’yoriy
hujÿatlarda keltirilgan tartib va qoidalar buzilishining oldi olinishiga
xizm at qiladi.