O. S. Rayimjonova M. G. Tillaboyev sh. U. Ergashev

III BOB. Dasturlanuvchi mantiqiy qurilmalar. 
3.1. Dasturlanuvchi mantiqiy qurilmalar. 
Mantiqiy 
funktsiyalarni 
amalga 
oshirishning 
yangi 
yo'nalishi 
dasturlashtiriladigan mantiqiy qurilmalar - PLD (Programmable Logical Device) 
ishlab chiqilgandan so'ng rivojlana boshladi, ular ikkita versiyada ishlab chiqariladi: 
dasturlanadigan mantiqiy matritsalar - PLM (PLA - Programmable Logic Array) va 
dasturlanadigan matritsali mantiq. - PML (PAL - Programmable Array Logic). 
Ularni qurish g'oyasi shundan iboratki, mikrosxemaning chipida joylashgan ma'lum 
bir mantiqiy elementlar to'plami o'rtasidagi bog'lanishlar foydalanuvchi tomonidan 

---

86 
nisbatan ixtiyoriy xolda o'rnatilishi mumkin. Bunday holda, standart tuzilmani 
kerakli raqamli qurilmaga sozlash mumkin. 
PLM VA hamda YOKI elementlar to‘plamiga, shuningdek, inversiya 
operatsiyasini bajara oladigan kirish va chiqish buferlariga asoslanadi. PLM 
yordamida mantiqiy funktsiyani amalga oshirish uchun u birikmalar yig'indisi 
sifatida, ya'ni dis'yunktiv normal shaklda ifodalanishi kerak. 
Aytaylik, masalan, to'rtta o'zgaruvchining uchta mantiqiy funktsiyasini 
shakllantirish kerak:
(3.1.1) 
Buni 3.1.1-rasmda ko'rsatilgan tuzilishga ega bo'lgan PLM yordamida amalga 
oshirish mumkin. U to'rtta asosiy qatlamdan iborat: birinchisi - kiruvchi 
o'zgaruvchilarning to'g'ridan-to'g'ri va teskari qiymatlari generatorlari, ikkinchisi - 
VA elementlari, uchinchisi - YOKI elementlari va to'rtinchisi - invertorlar to'plami. 
Foydalanuvchi o'z ixtiyorida PLMni uning elementlari orasidagi barcha 
ulanishlar bilan oladi. Bunday holda, VA sxemlarining chiqishlarida kirish 
signallarining har qanday kombinatsiyasi uchun mantiqiy nollar hosil bo'ladi, chunki 
har bir o'zgaruvchining to'g'ridan-to'g'ri va teskari qiymatlari ularning kirishlariga 
beriladi. Biroq, bunday matritsa kerak bo'lganda dasturlashtirilishi (o'zgartirilishi) 
mumkin. Dasturlashning mohiyati foydalanuvchi tomonidan ma'lum bir vaziyatda 
keraksiz bo'lgan maxsus eriydigan o'tish moslamalarini olib tashlashdir. Bu ularni 
yoqish orqali amalga oshiriladi. 
3.1.1-rasmda 
krestik 
bilan 
belgilangan 
ulanishlarni 
uzilsa, 
VA 
elementlarining chiqishlarida barcha talab etiladigan konyuksiyalar hosil bo'ladi, 
Yoki sxemalarining chiqishlarida - kerak bo'lganda teskari bo'lishi mumkin bo'lgan 
konyuksiyalarning mantiqiy yig'indilarining to'g'ridan-to'g'ri qiymatlari hosil 
bo'ladi. Boshqa joylarda ulanishlarini uzilsa turli xil mantiqiy funktsiyalarni 
yaratishga imkon beradi. Ushbu yondashuv bilan dasturlash foydalanuvchi 
tomonidan faqat bir marta amalga oshiriladi, chunki uzilgan ulanish joyi endi 

---

87 
tiklanmaydi. Xuddi shunday yondashuv bir martalik dasturlashtiriladigan ROMga 
ma'lumot kiritishda qo'llaniladi. 
3.1.1-rasm. Dasturlashtiriladigan mantiqiy massivning tuzilishi 
ROM-dan farqli o'laroq, dasturlashtiriladigan mantiqiy matritsiya oddiy 
tuzilishga ega bo'lgan funktsional zaxiraga ega. Bundan tashqari, haqiqiy PLMlarda 
standart mantiqiy elementlar emas, balki ularning soddalashtirilgan versiyalari 
qo'llaniladi. Xususan, YOKI sxemalari diodli birikmalarda, VA - bitta ko'p emitterli 
tranzistorda va hokazolarda amalga oshiriladi. Bu sizga funksionallik jihatidan 
yetarlicha kuchli bo'lgan bitta kristalli qurilmalarda yaratish imkonini beradi. 
K556RT1 mikrosxemasi bipolyar tranzistorlar asosida bo'lgan PLM bo’lib, o'nolti 
bitli kirish shinasiga mos keladigan 48 ta o'ttiz ikkita kirishli VA elementlarini o'z 
ichiga oladi. Uchinchi qatlamda signalni o'zgartirish qobiliyatiga ega sakkizta 48-
kirishli YOKI elementlari mavjud. 
PLM ko'pincha mikrokontrollerlar uchun boshqaruv xotirasi sifatida 
ishlatiladi. Ishlab chiqarilgan mahsulotlarning katta partiyalari bilan ularni ishlab 
chiqarishning oxirgi bosqichida (shuningdek, ROM uchun) maxsus shablonlar 

---

88 
asosidai tok o'tkazuvchi yo'llarni qo'llash orqali dasturlash iqtisodiy jihatdan 
maqsadga muvofiqdir. 
Ba'zi hollarda PLM ning mantiqiy kuchi to'liq ishlatilmaydi. Bu bir xil 
birikmalar to'plamida bir-biri bilan kesishmaydigan mantiqiy funktsiyalarni 
takrorlashda namoyon bo'ladi. Berilgan misolda bular F
1
va F
3
funktsiyalari. Ularni 
amalga oshirish uchun har qanday konyunktorlarning chiqishlari bilan har qanday 
dizyunktorlarning kirishlari keraksiz bo'lib qoladi va buni rad etish qurilmaning 
tuzilishini sezilarli darajada osonlashtiradi. 
Ushbu yondashuv dasturlashtiriladigan matritsali mantiqiy sxemalarda - 
PML-da qo'llaniladi, uning variantlaridan birining soddalashtirilgan tuzilishi 3.1.1-
rasmda ko'rsatilgan. PML dasturlash PLM bilan bir xil tarzda amalga oshiriladi. 
Dasturlashtiriladigan matritsa mantig'ining sxemalari PLM bilan solishtirganda 
kamroq funktsional moslashuvchanlikka ega, chunki bu erda har qanday birikma 
faqat bir marta ishlatiladi, lekin elementlar orasidagi ulanishlar tuzilishi oddiyroq. 
3.1.2-rasm. Dasturlashtiriladigan matritsaning mantiqiy tugunlari tuzilishi 
Dasturlashtiriladigan mantiqning funksionalligini kengaytirish uchun ba'zi 
PLM va PML (KR1556KhP4 - KR1556KhP8) ketma-ket qurilmalarni, xususan, 
triggerlar va registrlarni o'z ichiga oladi (3.1.2-rasm). Bu erda mantiqiy matritsa 
kombinatsiyalangan tugun rolini o'ynaydi, qo'shimcha ravishda xotira elementi va 

---

89 
qayta aloqa zanjiri mavjud. Bunday qurilma foydalanuvchi tomonidan sozlanishi 
mumkin bo'lgan ketma-ket sxema. 
Dasturlashtiriladigan raqamli qurilmalarning yana bir turi asosiy matritsa 
kristallari - BMC, ular bir-biriga bog'lanmagan mantiqiy kalitlar va individual 
elementlar to'plamidir - tranzistorlar, rezistorlar va boshqalar. Ular orasidagi 
aloqalarni amalga oshirish odatda BMC ishlab chiqarishning oxirgi bosqichida 
maxsus shablonlar orqali yoki foydalanuvchi tomonidan kristall yuzasiga 
metallizatsiya qatlamlarni kritish orqali amalga oshiriladi. 
3.1.3-rasm. Kengaytirilgan funksionallikka ega PLM tuzilishi 
Ushbu yondashuv bilan yarim tayyor mahsulotlar ma'lum bir mijozga e'tibor 
qaratmasdan ommaviy miqdorda ishlab chiqarilishi mumkin. Ularga individual 
xarakter berish, ya'ni ma'lum bir raqamli birlikni amalga oshirish ishlab 
chiqarishning oxirgi bosqichida sodir bo'ladi, buning uchun faqat tegishli shablonni 
yaratish kerak. Bunday holda, integral dizayndagi har qanday qurilmani ishlab 
chiqish va ishlab chiqarish bir xil qurilmani ixtisoslashtirilgan mikrosxema shaklida 

---

90 
loyihalash va yaratish bilan solishtirganda ancha kam moddiy va vaqt sarfini talab 
qiladi.