ob y e k tiv b a h o b e ris h z a ru riy a ti t u g ‘i l a d i , b u esa o ‘z
navbatida, kishilardan fikr yuritish koMami keng, analitik-
sintetik faoliyat doirasi m ustahkam b o llishini talab qiladi.
T a f a k k u r j a r a y o n l a r i ix ti y o r s i z y u z b e r is h i h a m
m um kin. Lekin bu holda ular ixtiyoriy tafakkurga suyangan
tarzda vujudga keladi.
J u m l a d a n , o d a m n i n g a m a l iy , m a i s h i y va h o k a z o
faoliyatlarida ixtiyorsiz ravishda q a to r savollar paydo b o lis h i
va ularga beixtiyor javoblar axtarish hollari uchrab turadi.
B unday p a y tla rd a inson fikr y u rity a p tim i yoki y o ‘qm i,
buni bilish j u d a qiyin, vaholanki, u o 'z i c h a g o ‘yo savollarga
j a v o b t o p g a n d a y , s h i r i n h i s - t u y g ‘ u l a r n i b o s h d a n
kechirayotganday bo'ladi. Ba’zan am alg a oshirilishi maqsad
qilib q o ‘y ilg a n to p s h ir iq n i ix tiy o riy r a v is h d a bajarish
jarayonida bu rejaga kiritilmagan (favqulodda vujudga kelgan)
ayrim vazifalarni h a m bajaramiz, b u ja ra y o n biz u c h u n
ixtiyorsiz ravishda o ‘tadi.
Insoniyatning tarixiy taraqqiyoti tarix idan shu narsalar
m a ’Iumki, yirik ilmiy kashfiyotlar h a m k o ‘pincha xuddi
s h u n d a y b e ix tiy o r fikr qilib tu rg a n m a h a l d a t o ‘s a td a n
ochilgan. J u m l a d a n , y u no n olim i A rx im e d solishtirm a
o g ‘irlik q o n u n in i z o ‘r berib aqliy m e h n a t qilish paytida
emas, balki h e c h kutilmagan ja r a y o n d a , v a n n a d a c h o ‘milib
turgan p a y tid a k a s h f etgan. U !u g ‘ ru s o lim i D . l . M e n -
deleyevning hikoya qilishicha, u e le m e n tla r davriy sistemasi
jadvalini tuzish vaqtida uch k e c h a-y u u c h k u nduz betinim
m e h n a t qilg an , a m m o bu vazifani nih oyasiga yetkaza
olmagan. U n d a n s o ‘ng c h a rc h a g an o lim ish stoli ustida
uyquga ketgan va tushida bu elem entlar tartibli joylashtirilgan
j a d v a l n i k o ‘ rg a n . S h u n d a D . I . M e n d e l e y e v u y q u d a n
uyg‘onib, bir pa rc h a qog‘ozga tu shida a y o n b o ‘lgan jadvalni
k o ‘chirib q o ‘ygan.
K o‘pincha psixolog va fiziologlar m u a m m o n in g b u n da y
oson ravishda yechilishi, hech k u tilm a g a n holatd a beixtiyor
hal qilinishini shu kashfiyotlar o l a m yuzini k o ‘rganicha
b o 'lg a n d a v r ich id a oylab, yillab q ilin g a n m e h n a t n in g
297
www.ziyouz.com kutubxonasi
y a k u n i, y a ’ni t u g a l la n m a y q o lg a n t a f a k k u r ja r a y o n in i
nihoyasiga yetishi, deb baholam oqdalar.
Y irik f iz i o lo g h a m d a p s ixo lo g V .M .B e x t e r e v n i n g
izohicha, b u n d a y kutilmagan jarayo n larn in g ro‘y berishiga
asosiy sabab — o ‘rganilayotgan masala t o 'g ‘risida uxlashdan
oldin z o ‘r berib bosh qotirish, o ‘ylash va butun diqqat-
e ’tiborini tortilishi k a s h f qilinishi z a ru r masalaga to 'la -
t o ‘kis y o ‘n a ltirish d a n iborat m u ra k k a b , b a rq a ro r psixik
holatning h u k m surishidir. M azk u r holat aniq obyektga
qaratilgan aqliy z o ‘rbcrishning intensiv tarzda davom etishi
natijasida vujudga kelgan mahsuldir.
Fikr yuritilishi Iozim bo ‘lgan narsa va hodisalarni idrok
yoki t a s a w u r q ilis h m u m k in b o i s a , b u n d a y tafa k k u r
konkret ta fa k k u r d e b ataladi. U , o lz navbatida, yaqqol-
predmetli ta fa k k u r va yaqqol-obrazli tafakkur nomi bilan
ikki turga ajratiladi. Agar fikr yuritish obyekti bevosita idrok
q i li n s a , b u n d a y t a f a k k u r y a q q o l - p r e d m e t l i t a f a k k u r
deyiladi. Fikr yuritilayotgan narsa va hodisalar faqat tasaw ur
q ilin s a, b u n d a y ta f a k k u r y a q q o l- o b r a z li ta f a k k u r deb
ataladi. T a fak k u rn in g bir turi xotira yoki xayol tasawuriga
asoslangan h o ld a na m o y o n bo lad i.
A bstrakt ta f a k k u r narsalarning m o hiy atin i aks etti-
ruvchi va s o ‘z la rd a ifodalanuvchi tu sh u nchalarga tayanib,
fikr yuritishdir. Algebra, trigonom etriya, fizika, chizm a
geometriya, oliy m atem atika masalalarini yechish mahalida
fikr yuritish, m u lo h a z a bildirish abstrakt tafakkurga xos
m iso llardir. A lg e b ra ik m iq d o rla rn i k o n k r e t narsalarga
taqqoslab, nisbat berib konkretlashtirsa b o l a d i , lekin bu
yerda b izning m aq sa d im iz konkret m iq d o r t o ‘g krisida fikr
yuritish em as, balki shu narsalar oTtasida mavjud um u m iy
m iqdor aloqalari ustida m ulohaza yuritishdir. C h un o n c h i,
bu holda biz faqat um um lashgan tushunchalarga tayanib
fikr y urita m iz.
A bstrakt ta f a k k u r konkret tafa k k u rd a n g ‘oyat keng
m a ’n o anglatishi bilan voqelikni c h u q u rr o q bilishga olib
borishi bilan farq qiladi. Shuning u c h u n biz yakka hukm
298
www.ziyouz.com kutubxonasi
vositasi bilan q a to r narsa va h o d isa la rg a taalluqli ichki
qonu niyatlar to 'g ‘risida fikr yurita olam iz. ldrok va t a s a w u r
qilish m u m k in boMmagan narsa v a hodisalar t o ‘g‘risida
abstrakt tafakk ur yordamida m u lo h a z a yuritsa boMadi. S h u
sababli jam iyat va tabiat qonunlari h a q id a , borliq to ‘g‘risida,
cheksizlik, sifat, miqdor, tenglik t o lg ‘risida, go‘zallik haqida
m avh um abstrakt m ulohaza yuritish m u m k in , xolos.
Biroq konkret tafakkur bilan ab strak t tafakkur o 'z a r o
uzviy bog‘langandagina bir b u tu n in so n tafakkurini vujudga
keltiradi. A b s tra k t tafakkur k o n k r e t tafa k k u r z a m i r i d a
vujudga kelgan, uning poydevori ustida o'sgan va rivojiangan.
C hunki tafakkurning kelib chiqishini genetik jihatdan analiz
qilsak, k o n k r e t tafakkur a m a liy ta f a k k u r bilan parallel
ravishda n a m o y o n b o ‘la boshlagan, abstrakt tafakkur esa
tarixiy taraqqiy o tn in g keyingi bo sq ic h la rid a hosil b o llgan.
Shunga qara m asd a n , ham m a vaqt h a r q an d ay konkret fikr,
m ulohaza abstrakt fikr, m u h o k a m a ichiga m a ’lum darajada
singib ketgan b o ‘ladi.
Hodisalarni izohlashga, faraz qilishga qaratilgan tafak
k ur nazariy tafakkur deb ataladi. T u s h u n c h a la r o^rtasidagi
b ogM an ishlarni, m u n o s a b a tla rn i, ic h k i b o g l a n i s h l a r n i
yoritib borish va shu bogManishlarni nazariy jihatdan fikr
y uritish yoMi b ilan izohlash k abi j a r a y o n ia r n i n a z a r iy
tafak k u r y o r d a m id a amalga o s h ir is h m u m k in . Izohlash
p a y ti d a i z o h l a n a y o t g a n n a r s a v a h o d i s a l a r , xossa va
xususiyatlar, jism va predmetlar, u m u m a n , b utun voqelik
m a ’lum tu rk u m d a g i tu s h u n c h a la r q a to rig a kiritiladi va
ularning farq qiladigan belgi va a lom atlari fikran ajratib
k o 'rsa tila d i. B u n d a n tash q a ri, m u a y y a n o b y e k tla rn in g
m o h iy a ti, m a z m u n i, mavjud boMishlik sabablari, kelib
c h iq is h i, ta r a q q iy o ti, o ‘z g a rish i, s h u n in g d e k , u l a r n i n g
ahamiyati h a m d a vazifalari izohlab beriladi.
N a z a r i y t a f a k k u r j a r a y o n l a r i d a „ N e g a ? “ „ N i m a
u c h u n ? “ , „ N i m a sababdan?“ , „ B u n in g o ‘zi nim a?“ , „ B u
hodisa yoki holatlar, yoxud tu s h u n c h a l a r o ‘rtasida q a n d a y
o ‘xshashlik va tafovutlar m a v j u d ? “ kabi q a to r sav ollar
299
www.ziyouz.com kutubxonasi
Dostları ilə paylaş: |