voqelikni topishga gum on va h ayajon, shubha h islardan
qutulishga qaratilgan maylidir.
T a fak k u rn in g izlanish b o s q ic h la rid a vujudga k e lg a n
masala h a r xil darajada ifodalanishi m um kin. J u m la d a n ,
voqelikning nimalari m a ’iu m -u , nimalari n o m a ’lum, u larn i
qanday aniqlash, qanday h o latd a va qaysi y o ‘l bilan yechish
m u m k in , ularning turm ush u c h u n q a n d a y ahamiyati b o r,
singari masalalarni aniqlashga t o ‘g ‘ri keladi.
Ijodiy tafakkurning navbatdagi k o m po nentla ri q u y i-
dagicha aks ettiriladi: q o ‘yilgan savollarga javob izlash,
m asaiani ye c hishg a y o rd a m b e ra d ig a n y o l l a r , u s u lla r,
vositalar, qoidalarni qidirish, u la rn i tanlash h a m d a m a z k u r
faoliyatda ularni tatbiq qilish va boshqalar. O dam u s h b u
konkret holdagi vazifani bajarish u c h u n qo'yilgan savollarga
beriladigan javoblarni ayrim p a y tla rd a tevarak -m uhitdagi
obycktlardan topishga harakat qiladi. M a zku r h o la tn in g
sa m a r a d o r lig i k o ‘p j i h a t d a n u n i n g k u z a tu v c h a n lig i va
sinchkovlik sifatlariga bog‘liq. A y rim h ollarda b e rilg a n
savollarga javoblarni t o ‘plangan tajriba va yig'ilgan b ilim
fondidan topiladi. Masalan, sessiya topshirayotgan talabaning
fikr yuritishi, mulohazasi va xulosa chiqarishi xuddi a n a
shu nd ay tarzda nam oyon b o ‘ladi.
Ijodiy tafakkur ijodiy xayol bilan uzviy aloqada b o ‘ladi.
Shuning u c h u n inson amaliy faoliyatida bir talay savollarga
javoblarni xayol yordami bilan to padi. Ju m ladan, h a r xil
t a x m in la r, farazlar, ilmiy g i p o t e z a l a r y a ra tila d i, k a s h -
fiyotlar, texnika sohasidagi ixtirolar shu y o ‘sinda a m a lg a
o s h irila d i, y a ’ni xayol y o r d a m i b ila n z a ru r n a tija la rg a
erishiladi. Shuningdek, ijodiy tafa k k u r jarayonida b a ’zi b ir
vazifalarni hal qilish, bajarish, m u h o k a m a yuritish, m u l o -
haza qilish, fikrlash, faraz qilish singari jarayonlar m an tiq iy
fikr yuritish usullari va v o sita la rin i q o ‘llash y o ‘li b i l a n
nihoyasiga yetkaziladi. Masalan, m atem atika, fizika kabi fan
asoslarini o ‘zlashtirishda xuddi s h u n d a y holat ro ‘y beradi.
Ijodiy fikr yuritish jarayonida g o h o kamchilik va xatolarga
y o ‘l q o ‘yiladi. Natijada o lin g an jav o b la r yoki q o ‘llanilgan
www.ziyouz.com kutubxonasi
vositalarda s h u b h a la n is h hissi payd o b o l a d i . O q ib a td a
natijalarni ta n q id iy tekshirish masalani hal qilish bilan
parallel ravish d a n a m o y o n b o ‘lishi m u m k i n . O d a td a ,
s hunday paytlarda fikryu ritish n in g m antiqiy jihatlari hukm
va xulosa chiqarish, isbotlash, dalillash, asoslash, rad qilish,
inkor etish kabilar ijodiy tafakkur yadrosini tashkil qiladi.
Ijodiy tafakkur ja ra y o n id a inson masalani hal qilishda
o ‘z g a la rn in g y o rd am ig a tayanib ish k o kradi. Ayrim hollarda
masala yoki to p sh iriq n i hal qilish, yechish paytida ijodiy
tafakkur shaxs!araro m unosabatda, m ulo q o td a voqe b o la d i.
M u lo q o t esa fikr a lm a sh ish , suhbatlashish, m u h o k a m a
qilish, b a h s la s h is h , isb o tlash , da lilla sh kabi m a n tiq iy
usullardan tashkil topadi. F a n v a texnika taraqqiyoti tarixining
k o ‘rsatishiga q a ra g a n d a , yirik ilmiy kashfiyotlar, falsafly
m ush o had alar, ilmiy nazariyalar, konstruktiv ijodlarning
aksariyati ulug ‘ kishilar to m onidan ijtimoiy tafakkurning
mahsuli sifatida, j a m o a tafakkuri natijasi tariqasida dunyo
y u z in i k o ‘rgan. D e m a k , ijodiy ta f a k k u r a v lo d la r aql-
z a k o v a t i n i n g d u r d o n a l a r i n i s i s t e m a la s h t ir is h i tufayli
psixologik voqelikni ya ng ilikelem enti bilan boyitadi, xolos.
Ijod iy ta f a k k u r b ila n masala y ec h ish o ‘z a ro uzviy
bog‘langan bilishjarayonidir. Lekin ijodiy tafakkurni masala
vositasiga aylantirib yuborish m umkin emas. Shuning uchun
ularning nozikjihatlarini farqlab olish maqsadga muvofiqdir.
J u m l a d a n , m a s a la n i hal qilish, yechish faq a t tafakkur
yordami bilan am alga oshiriladi, chunki b u n d a hech qanday
o ‘zgacha yo ‘l b o l i s h i m u m k in emas va b o i m a y d i ham. 0 ‘z
navbatida, tafakkur masala yechish vaqtidagina vujudga keladi.
Shu boisdan u (y a ’ni tafakkur) yangi m asala q o ‘yishda,
yangi m u a m m o la rn i keltirib chiqarishda, ularning inson
( o ‘zgalar) t o m o n id a n anglab yetishida va b oshqa hollarda
asosiy rol o ‘ynaydi. Binobarin, ijodiy tafakkur faqat masala
( m u a m m o ) n i hal qilish bilangina bog‘liq b o 'lm a y , balki
bilim la rn i ega llash , te k stla rn i tu sh u n is h , narsa h a m d a
hodisalarni tan q id iy jih a td a n analiz qilish va hokazolarda
h a m j u d a zarurdir.
www.ziyouz.com kutubxonasi
X o ‘sh, m u am m o li vaziyat b ila n masala y e c h is h n in g
o ‘zaro tafovuti bormi? O d a td a m u a m m o li vaziyat v u ju d g a
kelganda o d a m favqulodda h e c h kutilm agan, n o t a n i s h ,
t u s h u n i l i s h i m u r a k k a b b o M g a n , n o m a ’lum n a r s a v a
hodisalarga d uch keladi. Aqliy z o ‘r berish natijasida i r o d a
sifatlarini ishga solish orqali m u a m m o li vaziyat anglashilgan
masalaga aylanadi. Binobarin, m asala m uam moli vaziyatdan
kelib chiqib, uning bilan m a h k a m alo q a qilib h ukm su ra d i.
T afak k ur m uam m o li vaziyatni an aliz qilish natijasida u n i
r a v s h a n l a s h t i r i b , y e c h is h m u m k i n b o ‘lgan m a s a l a g a
aylantiradi. Dem ak, bu yerda o ‘z a ro m ustahkam bog‘lan g a n
fikr yuritislining berk zanjiri v u ju dg a keladi: t a f a k k u r ,
m u a m m o , masala. Zanjirning h a r bir zvenosi h a m is h a va
b e to ‘xtov bir-birini taqozo etadi.
M a s a l a n in g yuzaga k c lish i m u a m m o l i v a z i y a t d a n
o 'z in in g spetsifik xususiyatlari bilan ajralib turadi. O d a t d a ,
masala ifodalanganda, garchi o ld in d a n b o ‘lsa h a m , m a ’l u m
m a ’l u m o t la r va n o m a ’l u m l a r (qidirilishi z a ru r boM gan
narsalar) alohida mantiqiy b o ‘laklarga, qismlarga ajratilgan
b o ‘ladi. Masala nutq bilan bay o n qilingan qismdan va shartli
belgilar yoki abstrakt tu sh u n c h a lard a n tashkil topadi. M a s a
laning verbal b o ‘lagida m a ’lu m m a ’lum otlar va n o m a ’l u m
narsalarga b o ‘lish aks ettirilgan b o l a d i . H ar q a n d a y p r e d -
metlarga oid o ‘quv masalasida u n in g asosiy shartlari y e c h u v -
chilar ongiga borib yetadigan darajada yaqqol shaklda b a y o n
q ilin g a n b o ‘ladi, s h u n in g d e k , u n i n g o ldiga q o ‘yi1gan
talablar va savollar ham turli yoshdagi odam larning yoshiga,
saviyasiga mos ravishda tuziladi. Q attiq izlanish, m u h o k a m a
yuritish, vositalar tanlash va ularni tatbiq etish natijasida
qidirilgan n o m a ’lum narsa topiladi.
Ijod iy ta f a k k u r j a r a y o n i m a v ju d bilim la rg a , y a n g i
bilimlarni egallash esa tafakkurga m ustahkam b o g 'liq d ir.
Hozirgi z a m o n ta ’lim jarayoni o ld id a turgan asosiy m a q s a d ,
o ‘quvchi shaxsini bilimlar bilan qurollantirish em as, b a lk i
ularni mustaqil ham da m a n tiq iy fikr yuritish faoliyatiga
o krgatishdan iboratdir.
2 0 P s i x o l o g i y a
3 0 5
www.ziyouz.com kutubxonasi
Dostları ilə paylaş: |