(/Odamdagi shaxsiy ta jr ib a n in g u m u m i n s o n iy ta jrib a
bilan bog'liqligi kishilarda tilning mavjudligi bilan izohlanadi.
Til oddiy qilib tushuntirilganda s o ‘z va belgilar sistemasi
h a m d a m ajm uasidan iboratdir. Inson t o m o n id a n u yoki bu
faoliyatning bajarilishi belgilar, alom atlar xususiyatlari bilan
b o g ‘liq b o ‘lib, u ning mahsuldorligi, muvaffaqiyati til ta r-
kiblarining ahamiyatiga bevosita a lo qadordin/M asalan, hay-
dovchi u c h u n ko‘c h a qoidalari, m atem atik u c h u n fo rm u -
lalar, operato r u c h u n signallar, belgilar, sim vollar faoliyat
u c h u n regulator sifatida xizm at qiladi.
Shuning u c h u n belgilar va ularning a h a m iy ati in so n -
ning yuksak psixik funksiyalari (ya'ni idrok, x otira, tafak-
kur, xayol)ning vositasidir. O d a td a belgilar t u r l i - t u m a n
b o ‘lishidan q a t’i nazar, u larn in g eng m u h im i s o ‘zdir. H a r
bir s o lz m a ’lumot, xabar, axborot vazifasini b ajaradi va
m uayyan m azm u nni o ‘zida aks ettiradi (m a sa la n , m a s h -
g kulot, daftar, y o m g ‘ir va boshqalar).
Tilning asosiy funksiyalari quyidagilardan iborat:
a) til y ashash v o sitasi, ijtim o iy ta jr ib a n i a v l o d d a n
avlodga uzatish, berish va o'zlashtirish quroli tarzida vujudga
keladi (avlodlar, o ta-o nalar, o ‘qituvchilar va m urabb iylar);
b) til vosita yoki kom m u nikatsiy a usuli, h a tto o d a m -
larn in g x a tti- h a ra k a tla rin i b o s h q a ru v c h i q u r o l s if a tid a
n a m o y o n bo'ladi (m asalan, „Leksiya b o ‘lm aydi‘\ „ B u g u n
b a y ra m “ — ta ’sir qilishdan, t a ’sir o ktkazishdan iboratdir);
d )
t i l n i n g m u h i m f u n k s i y a l a r i d a n y a n a b i t t a s i —
intellektual faoliyatning qu ro li sifatida xizm at q ilish d ir
( m u a m m o l i v a z iy a t m o h i y a t i n i t u s h u n i s h , y e c h i s h n i
rejalashtirish, ijro etish, m aqsad bilan solishtirish).
O d a m h a y v o n o t o l a m id a n farqli o ‘laro q , o ‘zi xoh
amaliy, xoh aqliy harakat boMishdan qat'i n a z a r u n i reja-
lashtira oladi. Faoliyatni b u n d a y rejalashtirish y e c h im i
u c h u n vosita qidirishning va u m u m iy fikriy m asalalarini
hal qilishning asosiy quroli tildir. Psixologik tad q iq o tla rn in g
k o ‘rsatishicha, tilning e n g asosiy funksiyasi — b u k o m -
m unikatsiyadir.
www.ziyouz.com kutubxonasi
N u t q faoliyati — o d a m t o m o n i d a n ijtim o iy -ta rix iy
t a jrib a n i o 'z la s h tir is h , a v lodlarga berish (u za tish ) yoki
k o m m u n ik atsiy a o 'r n a tis h , o kz shaxsiy harakatlarini reja-
lashtirish va amalga oshirish m aqsadida tildan foydalanish
jara y o n id ir.
N u t q axborot, xabar, m a ’lum ot va yangi bilim berish
kabi aqliy topshiriqlarni yechish faoliyatidan iboratdir. Agar
til a lo q a vositasi (q u ro li) b o l s a , nutq esa a y n a n o ‘sha
ja r a y o n n in g o ‘zidir.
Nutq faoliyatining fiziologik mexanizmlari
1. N u t q oddiy reflektor faoliyat qonunlari asosida idrok
qilinadi. C h un k i u n i yuzaga keltiruvchi stim ullar birinchi
signallar (m asalan, „ M a r s h “ , „ S a lo m “ ) tipidagi q o ‘zgla-
tu v ch ila rd a n iboratdir.
2. I.P .P a v lo v n in g n u tq n in g yuzaga kelishi va idrok
qilinishida inson „signallar — signali“ tarzidagi so‘zlaridan
fo yd alan ilad i. M a z k u r ja r a y o n bosh miya katta yarim -
sharlarining p o ‘stida am alga oshadi.
3. P.Broka (1861- y.) miya p o ‘stining m a ’lum qismi
(m iya c h a p yarimshari peshana qismining pastki tomonidagi
b u r m a la rn in g orqa qism i) shikastlansa, bem orlarda nutq
artikulatsiyasi buzilishini kashf etgan va „ s o ‘z obrazlarini
harak atlantiruvchi m a r k a z “ , deb atagan.
4. K.Vernike (1874- y.) bosh miya yarimsharlari p e
s h a n a qism ining tepa t o m o n id a ,,so‘zlarning sensor ob-
raz lari“ joylashgan deb isbotlashga harakat qildi.
5. P.K.Anoxin: „ N u tq jarayonini ta'm inlashda ju d a ham
s o d d a e le m e n t a r „stim u l — rcaksiya“ tipidagi fiziologik
m e x a n iz m ham , nutq faoliyatining yuksak shakllari ham da
n u t q vositasi bilan fikr b a y o n qilishn in g ic h d a n pro -
g ram m alash tirish m exanizm lari u c h u n xaraktcrli va iyerar-
xik tuzilishiga ega boMgan maxsus m exanizm lar h a m qat-
n a s h a d ila r “ , deb t a ’kidladi.
Rus psixologi N .l.J in k in nutq mexanizmlari quyidagi
b o sq ic h la rd a n iborat ekanligini hayon qiladi:
1. B iron tlkrni n u t q vositasi y o rd am i bilan bayon
www.ziyouz.com kutubxonasi
q ilishd an oldin, m axsus k o d orqali bu fikrnin g asosini
tu za m iz — u p ro gram m alashtirish m exanizm idir.
2. U n d a n keyin rejalashtirishdan gapning g r a m m a t ik
tuzilishiga o ‘tish bilan b ir gu ruh m exanizm lar h a ra k a tg a
keladi.
3. Esda olib qolish so‘zlarn in g gram m atik xususiyatlarini
a m ald a qo'llashni ta ’m inlovchi mexanizmdir.
4. Bir xil tipdagi tuzilishdan boshqa tipdagi tuzilishga
o ‘tish mexanizmi.
5. Programma elementlarini grammatik tuzilishiga yoyish
m exanizm i.
6. So‘zni m a ’nosiga qa ra b qidirishni ta ’m inlovchi m e x a
nizmlar.
7. S in ta g m ala rn i h a ra k a t jih a tid a n p r o g r a m m a l a s h -
tiruvchi mexanizmlar.
8. N u tq tovushlarini tan lash va harakat p r o g r a m m a -
sidan tovushlarni to'ldirishga o ltish m exanizm lari.
9. N u tq ni amalga oshirishni t a ’minlovchi m ex a n iz m .
T adqiqotchi A .R .Luriya n u tq nin g afaziyasini tekshirib,
ular quyidagi turlardan iborat ekanligini tavsiflab beradi:
1 ) d in a m ik afaziya — g a p la r y o rd am i b ila n s o ‘zlash
qobiliyatining buzilishi;
2 ) e f f e r e n t m o t o r a fa z iy a s i — g a p n i n g g r a m m a t i k
tuzilishining buzilishi;
3) afferent m o to r afaziyasi — nutq artikulatsiyasining
buzilishi;
4) semantik afaziya — g aplar o ‘rtasidagi b o g l iq l ik n i n g
buzilishi;
5) sensor afaziya — so 'z la rn i idrok qilishning buzilishi.
N u tq n ing rivojlanishi u c h davrga b o llinadi:
1 -davr — 2 oydan 1 1 oygacha;
2 -davr — I l oydan 19 oygacha;
3 - d a v r — 19 oydan 3 yoshgacha.
N u tq n in g rivojlanishi quyidagi xususiyatlarga ega:
a) gugulash;
b) g4udurlanish (soxta s o ‘zlar);
www.ziyouz.com kutubxonasi
Dostları ilə paylaş: |