bosqichlarini o ‘ziga q a m r a b oladi. „ M e n “ d a v rin in g an g la -
shilgan shakl va ko'rinishlarining nam oyon b o ‘lishi o ‘smir-
lik davriga ham to ‘g ‘ri keladi. 0 ‘smirlik davrida o ‘g‘iI v a q iz -
larning ruhiyatida o ‘zlikni anglash bilan b o g ‘Iiq bir talay
m u am m o li savollar va ularning tu rm u s h d a q a ro r toptirish
tu y g ‘ulari, istaklari, o rzulari paydo b o l i b , k o 'p in c h a bu
narsalar yakka s h a x sn in g „kimligi", „qandayligi“ , „kimga
va n im a u c h u n kerakligi“ga yo'naltiriladi. Bolaning psixik
xususiyatlari, fu nksiyalari (lotincha fu n c tio — ijro etish,
bajarish dcgan m a ’n o anglatadi) uni qurshab turgan jonli
va jonsiz tabiat ajoyibotlarini jismoniy va ijtimoiy vositalar
orqali egallash u c h u n xizm at qiladi.
X u dd i s h u n g a o ‘x s h a sh o ‘zligini a n g la s h ja ra y o n i
insoniyatning b a rc h a tarixiy va cvolutsion (lotincha evo-
lutio — tabiiy ravishda o ‘zgarish) taraqqiyoti davrlariga xos
xususiyat sanaladi. Ibtidoiyjam oa davrida kishilarning kuch-
quvvati, asosan, y ash ash u c h u n kurashga va tashqi d u n y o -
ni egaliashga sa rfla n g a n . Keyinroq csa tabiat haqidagi
dastlabki bilimlar — tajriba va sahoqlar orqali o'zlashtirilgan.
A jdodlarimiz olovni k a s h f qilganlar, yovvoyi hayvonlarni
ovlaganlar, tabiat n e ’m atlarid an b a h ra m a n d boMganlar va
shu tariqa tabiat bilan tanisha boshlaganlar. M oddiy dunyo-
ning saxiyligi, tabiat e hsonlari va ofatlari t o ‘g‘risida, hay-
v o n o t olam ini niadaniylashtirish (xonakilashtirish), yer
ilmini o ‘rganish b o ‘y ic h a bilimlarning t o lplanishi natijasida
inson tabiat bo qim a n d a lig id a n qutula borgan soniyadan
e ’tib o rau o ‘zligini (kim ligini) anglash im koniyati tug‘ila
boshlagan. Lekin u davrdagi od am lar o'zligini om ilkor
sifatida t a s a w u r e ta o hna g a n la r. Insoniyat taraqqiyotining
tarixiy bosqichlarida kishilarda ichki ruhiy imkoniyatlar
yuzaga kelib, tu g 'n ia may! va layoqat alom atlari asta-sekin
iste’dodga, qobiliyatga aylana borgan. B u ja ra y o n birining
o ‘rniga ikkinchisi k o ‘r - k o ’rona (y u n o n ch a m echanike —
qurol yoki sodcia ta rzd a demakdir) yuzaga kelganligini
bildirm ay, balki, a k s in c h a , m urakkab sifat o'zgarishlari,
organlarning tak om illashu v i, tajribada t o kplangan bilimlar
orqali tartibga solina yotganligini ifodalaydi. Insonning
H
www.ziyouz.com kutubxonasi
j i s m o n i y (b io lo g ik ), ru h iy (p s ix ik ), ijtim o iy ( s o t s ia l )
rivojlanishi natijasida Yer k u rra sid a tashqi d un yo , ichki
d u n y o , m a ’naviyat, yozuv, fan, adabiyot, s a n ’at, t e x n ik a
yaratilgan. Bularning z a m irid a in so n tafakkuri, ongi, a q l -
zakovati, kuchli irodasi, m u s t a h k a m xarakteri ( y u n o n c h a
xa ra kte r — qiyofa, xM'tordegani), ijodiyoti, xayoloti y o tad i.
Insoniyat taraqqiyotining m u ay y a n bosqichida o d a m o ‘zini
hayajonlantirgan, taajjubga solgan savollariga javob izlay
boshlaydi. Buning natijasida „ I n s o n qanday fikrlaydi?“ ,
„ O d a m q a n d a y yangilik yaratishi m u m k in ? “ , „Ijod qilish
qay y o ‘s in d a p a y d o b o i a d i ? “ , „ A q l-z a k o v a tn in g o lzi
n i m a ? ‘\ „ I n s o n g a u n in g i c h k i r u h iy d u n y o s i q a y s i
q o n u n la r asosida b o ‘y su nad i?‘\ „ In s o n o ‘ziga o ‘zi t a ’s ir
o ‘tkaza o la d im i? “ , , , 0 ‘z g a la rg a -c h i? “ kabi i n u a m m o l a r
yechim ini topishga kirishadi. Bularning barchasi psixologik
bilim larning tugMlish nuqtasini vujudga keltirgan b o i i b ,
a na sh u d a q iq a d a n bo shlab i n s o n o ‘zini o ‘zi a n g la d i.
Binobarin, psixologik bilim larning nam o y o n b o ‘lishi o ‘zini
o kzi anglash omiliga aylanadi, u la r tob o ra uyg‘u n lash ib ,
mutanosiblashib borib, izchil, uzluksiz aloqaga o ksib o ‘tad i.
Bu esa in so n iy a tn in g beq iyo s y u t u g ki — t a f a k k u r n i n g
kashf qilinishiga olib keldi. Avvallari uning fikri, xayoli
tashqi d u n y o n i egallashga qaratilg an b o ‘lsa, tafakkur k a s h f
q i l i n g a n d a v r d a n b o s h l a b s u b y e k t — o b y e k t ( i n s o n
fikrlashi tashqi olam ga q a ra tilg a n ) m unosabati o ‘m i n i ,
subyekt (inson n in g fikri o ‘zini o ‘zi anglashga y o ‘naltiril-
gan) m unosabati egailay bo rad i. D c m a k , inson ob yektiv
dun y o n i subyektiv tarzda aks ettirish orqali o kzini o 'z i
tadqiq qilishdek niurakkab ishni am alga oshirishga q a r o r
qiladi. S h u bois psixologiya fa n in in g vazifalari k o i a m i
kengaydi, takom illashdi, ichki ta r k ib d a keskin burilish
yasaldi, psixologiya o ‘z p redm etig a insonni ilmiy jih a td a n
o ‘rganishdan tashqari, o'zini o ‘zi anglashini h am kiritdi.
Psixologiya fani boshqa fan sohalaridan ainaliy, tatbiqiy
jih a tla ri bilan farqlanadi h a m d a ijtim o iy t u r m u s h n i n g
barch a jabh alarida bcvosita q a tn a s h a d i va ularga m u ay y a n
darajada t a ’sir
0
‘tkazadi. Psixologiya fani boshqa fan s o h a -
www.ziyouz.com kutubxonasi
Dostları ilə paylaş: |