yuzasidan material yig‘ish, shuningdek, m u r a k k a b p sixo
logik m u n o s a b a tla r, ichki bogManishlar, q o n u n i y a t l a r ,
m ex anizm lar to ‘g ‘risida m u k a m m a l, ish on chli, b a rq a r o r
m a ’lum otlar t o ‘plash im konini yaratadi.
Longityud m etodi y o rd am id a sinaluvchiga subyektiv
om illarning o'ziga xos t a ’siridan tashqari, obyektiv (tabiiy)
shart-sharoitlarning, ijtimoiy psixologik m u h it n in g t a ’siri
h a m
0
‘ r g a n i l a d i . C h u n o n c h i , e g i z a k l a r n i n g o ‘z a r o
o ‘xshashligi va u la r n in g farqlanish i, t a 's i r l a n i s h i , his-
tuyg4ilarining
0
‘zgarishi, shaxslar o ‘rtasidagi individual
tafovutlar: ishchanligi, te m p e ra m e n ti, oliy ncrv faoliyati
s is t e m a s i y u z a s i d a n o l i n g a n m a ’l u m o t l a r l o n g i t y u d
m eto din in g sharofati bilan ro ‘yobga chiqadi.
XX
asr ikkinchi yarmi va XXI asrning b o s h la rid a fan
va te x n ik a n in g taraq q iy oti psixologik te k s h iris h la r n in g
ilm iylik d a ra jasin i y a n a d a o s h irish u c h u n (s u b y e k tiv
om illa r t a ’sirini kamaytirish m aqsadida) k o m p le k s d a s tu r
asosida boshqa fanlar (m cditsin a, fizika, fiziologiya, bio -
logiya, sotsiologiya, kibcrnetika, statistika, falsafa, m a n -
tiq) bilan birgalikda tadq iqo t ishlarini olib b o rish ni ta q o z o
qilm oqda. Bu voqelik fan o la m id a intcgratsiya ( q o ‘shilish,
uyu shish ) jara y o n i yuz b e rayotganligi k o ‘r s a tk ic h in in g
ifodasidir. Amaliy xususiyatga molik ilmiy tekshirish a na
shu kom pleks y ondashishni talab e tm o q d a . Psixologiya
sohalari (psixofiziologiya, kosm os, tibbiyot psixologiyasi,
m u h an d islik yoki aviatsion psixologiyasi) o 'r t a s i d a esa
tad q iq o t obyektiga tizimli y o n d a sh ish prinsipi a m a lg a
oshirilm oqda. U shb u ijtimoiy psixologik voqelik soha la r
diffcrensiyasi (tabaqalashuvidan) dalolat b e rm o q d a . K o m
pleks m etod yo rd am id a o ‘rganilayotgan obyektd agi o ‘zga-
rishlar turii soha nuqtayi n azaridan tahlil q ilin ad i yoki
h a r xil yondashiladi. M asalan, shaxsning m u a y y a n biiim -
larni egal lash xususiyati psixologik jih a td a n tek sh irila y o t-
g an d a kompleks yondashish t a ’sirida a n a sh u o lzgartirish-
n in g falsafiy, m a n tiq iy , fizio log ik , ijtim o iy , b io lo g ik
xu su siy a tla ri o c h i b b e r ila d i. A y ta y lik . k e k s a y i s h n i n g
biologik om illarini o ‘rganish qari kishidagi psixologik,
fiziologik, m antiqiy jih atlarin in g ochilishiga x iz m a t qiladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
K o m p le k s dastu r y o rd am id a amalga oshirilgan tadqi-
q o t n in g natijasi ilmiy izlanishlar u c h u n rnuhim b o ‘lib,
insoniylik m u am m o la rin i hal qilishda ha m aloh ida ijobiy
a h a m i y a t kasb etishiga s h a k -sh u b h a yo ‘qdir.
Ilm iy tadqiqot m etodla rin in g ikkinchi guruhi amaliy
( e m p irik ) m eto d la r m ajm uasidan iborat b o'lib, ularning
tark ib ig a kuzatish ( o ‘zini o ‘zi), eksperim ent (tabiiy, labo-
r a to r iy a d a ), test a n k e ta , s o ‘rov, sotsiom etriya, suhba t,
in terv y u , faoliyat jarayoni va u n in g mahsulini tahlil qilish,
t a r j i m a y i hoi — sh a x siy g u v o h n o m a , h ujja t, t u r m u s h
faoliyati voqealarini tahlil etish kabilar kiradi. Am aliy
m e t o d l a r smash, tekshirish, d iagnoz (tashxis) va prognoz
( b a s h o r a t) qilish vazifalarini bajaradi. In so nn ing tu g ‘i-
lishidan tortib to u m rin in g oxirigacha sodir b o l a d i g a n
p six o lo g ik o ‘z g arishlarni c h u q u r r o q obyektiv ravishda
ta d q iq etish u c h u n navbati bilan amaliy m eto dlar guru-
h id a n foydalanish samarali natija beradi. Chunki bir metod
ikkinchisini t o ‘ldirishga xizmat qiladi.
Ilm iy tadqiqot m etod larin in g uc hinchi guruhi olingan
natijalarni qayta ishlashga moMjallangan b o ‘lib, statistik
( m i q d o r ) va psixologik sifat tahlili turlariga ajratiladi.
P s ix o log ik -p edagog ik tad q iq o tla rd a ko ‘pincha quyidagi
statistik m etod la rda n foydalaniladi.
T o 'p l a n g a n m iqdorlarni statistik m eto dlar yo rd am ida
ishlab c h iq ish d a quyidagi form ulalarni q o l la s h m um kin:
1.
M = V/n
— o ‘rtacha arifmetik qiymatni topish uchun
ishlatiladi.
Bu yerd a ,
M —
yig‘indi,
V
— variatsion m iqdor,
n
—
s in a lu v c h ila r m iqdori yoki ob y e ktlarning sa n o g ‘ini bil-
diradi.
2.
G
=
C/n
—
I
formulasi son qatoridagi o ‘rta kvadrat
o g ‘ishni hiso b lash da yoki sta n d a rt o g ‘ishni a n iq la sh d a
ishlatiladi.
Bu yerda, a — „sigm a“ kvadrat og‘ish, C — disper-
siya,
— miqdor.
3. C = (v -m ) — m iq d o rlar tarqoqligini aniqlash u c h u n
q o i la n il a d i.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Bu yerda, b a 'z a n u ,,S“ — dispersiya deb ataladi.
Psixologik tajribalarda o lin g a n m iq d o rn in g va q o 'lla -
nilgan m etod larn ing ishonchlilik darajasini aniqlash u c h u n
Sty u d cnt m ez o n id a n foydalanish m u m k in :
t - X — X .
Bu yerda, / — ishonchlilik belgisi, X— son qatoridagi
yuqori ball, X — o ‘rtacha arifm e tik m iq d o r, G — kvadrat
og ‘ish alom ati.
Psixologik tajribalarda M yo rd o k n in g ko'chish foizlarini
aniqlovchi formulasi: £ — C f£ — C-100 q o ‘llaniladi va u
sinaluvchilarning to ‘g‘ri va n o to ‘g ‘ri javoblarini hisoblashga
xizmat qiladi. Ikkala miqdorning nisbati birining ikkinchi-
sidan qanchalik darajada yuksaklikka ega ekanligini ko‘rsatadi.
Bu y e r d a , ,,S “ — n a z o r a t , „ E “ — e k s p e r i m e n ta l
guruhni anglatadi.
T a fa k k u rn in g s o 'z -m a n tiq tejam k o rlig i xususiyatini
aniqlashda quyidagi formula q o l l a n i l a d i (Z .I.K a lm ik o v a
tadqiqotlarida). T C T = R / R ; ER — sinaluvchilar topshiriq-
ni bajargani u c h u n oigan b a ila r yig'ind isi; ER — s i n a
lu v c h ila r m ak sim a l d a ra jad a b a i l a r t o lplashi m u m k i n
b o ‘lgan imkoniyatlar. T o p s h iriq n in g yechim i besh balli
shkala bilan o lch a n a d i. T o‘g‘ri yechganiga „5“ ball, to ‘g ‘riga
yaqiniga „ 3 “ ball, notolg‘ri yechganiga esa „0“ ball q o ‘yiladi.
Y uqorid agi statistik m e t o d l a r tajrib a la rd a n o lin g a n
q iy m a tla rn in g ishonchlilik d a ra jasin i aniqlashda fo y d a -
laniladi. Lekin bun g a o ‘x sh ash m e to d la r n in g m iq d o r i
h ad d an tashqari k o ‘pdir. Biz u la r n in g eng soddalarigagina
to 'x ta ld ik , xolos.
T o 'p la n g a n m ateriallarning psixologik jih a td a n sifat
tahlili m etodi um u m iy psixologiya u c h u n alohida ah a m iy a t
kasb etadi. Aniqlovchi, tarkib to p tiru v c h i, tarbiyalovchi,
tekshiruvchi tajribalarda olingan h a r xil shakldagi, k o ‘l a m -
dagi, m az m u n d a g i m a ’lu m o tla r turli prinsip, pozitsiya,
k om pleks va yaxlit (sistemali) y on d a sh ish g a a s oslangan
holda s o ‘z — m antiq yordami bilan sifat tahlili o ‘tkaziladi.
Barcha fikr va niulohazalar ish o n c h li o m iliar orqali d a lil-
lanib, p sixologik q o n u n iy a t, q o n u n , xususiyat, x o s s a ,
holat, taraqqiyot, kamolot q a n d a y o ‘ziga xosliklarga e g a
ekanligi isbotlanadi. Material a lo h i d a guru hlar va t u r k u m -
39
www.ziyouz.com kutubxonasi
Dostları ilə paylaş: |