amalga oshgandi. H ayvon bilan o d a m psixikasidagi y a n a bir
tafovut ularni rivojlanish sh a rt-sh a ro itla rida k o ‘rinadi va
m u h it, m u n o sa b a t, t a ’s ir o rq a li aks e ta d i. S h a x s la r a ro
m u n o s a b a t g a k i r i s h m a s d a n tu rib , k ish id a y u k s a k h is-
t u y g ‘u l a r s h a k l l a n m a y d i , y u k s a k p s ix i k f u n k s i y a l a r
rivojlanmaydi, inson shaxsi kam ol top m aydi. O d a m faqat
i jt im o iy m u h i t d a , s h a x s l a r a r o m u n o s a b a t d a i n s o n i y
fazilatlarni egallab, til, aq l, o n g y o rdam ida k a m o lg a yetadi,
xolos. Shunga qaram asd an , o n g paydo boMishining biologik
shart-sharoitlari mavjudligi t o ‘g ‘risida m u lo h a z a yuritish
m u m k i n . C h u n k i d a s tla b k i ijtim oiy m u n o s a b a t l a r n i n g
biologik shart-sharoiti ibtidoiy ja m o a davridagi t o ‘d a d a n
iborat edi. Shaxsning biologik jih atlarid an tash q a ri u n in g
ijtimoiy omillari h am m avju d b o ‘lib, u m u ay y a n m a 'n o d a
ijtimoiy m unosabatlar mahsulidir. Bunga ijtimoiy m u h itd a n
tash q arida (o‘rm on d a) shakllangan inson farz a n d la rin in g
qiyofasi yaqqol misoldir.
M uhitdagi kcskin halokatli o ‘zgarishtar tufayli inson
0
‘zining m oddiy chtiyojini qondirish m a q s a d id a m e h n a t
fao liy atin i k a sh f etdi va u ijtim oiy m u n o s a b a t l a r n i n g
rivo jlanish iga, t u r m u s h s h a r t - s h a r o it i y a x s h il a n is h ig a ,
ong n in g takomillashuviga, fikr alm ashish, a x b o ro t uzatish
imkoniyatining tug'ilishiga olib keldi. Tartibsiz to 'd a la rd a n
kishilik jamiyati paydo b o l g u n g a qadar bir q a n c h a davrlar
o 'td i, odam ning q o ‘li m o ‘jizak or ish qurollarini yasaydi-
gan, ularni takomillashtiradigan, kcyinchalik foydalanishi
u c h u n asraydigan ongli m avjudotga o ‘sib o ‘tdi. M e h n a t
faoliyatida odam ning ongi aks ettirishning yuksak shaklini
egalladi, faoliyatning o b y e k tiv xususiyatlarini fa rq lash ,
ularni m aqsadga m uvofiqlashtirish tufayli a t r o f - m u h i t n i
o'zgailirish, unga t a ’sir o'tk azish qudrati, qobiliyati, layo-
qati vujudga kela boshladi. U faqat qurollardan m uvaqqat
foydalanishdan voz kechib, avlodlarga qoldirish, asrashni
o n g ta'sirid a r o lyobga c h iq a r a bordi, b u n in g natijasida
insonning har xil shakldagi faoliyati ongli faoliyatga aylandi,
o 'z a ro munosabatlar m az m u n i, k o ‘lami kengaya boshladi,
shaxsiy m ehnat ulushi j a m o a ehtiyojini q o n d irish n in g asosiy
manbayiga aylandi. Tabiatga t a ’sir o'tkazish, uni o ‘zgartirish
45
www.ziyouz.com kutubxonasi
t o kg ‘risidagi m aqsad o ‘z funksiyasini o ‘zgartirdi, q o l esa
yan g iliklar yaratish quroliga, sezish, payqash, paypaslash,
his etish organi vazifasini bajarishga o ‘tdi.
Kishilik jamiyatida m e h n a t faoliyatining takomillashuvi,
shaxslararo m u nosab at yangi shakllarining paydo boMishi
til v a n u tq n i vujudga keltirdi, ularning barchasini maqsadga
m uv o fiq am alga oshirishni t a ’minlovchi ong jadal s u r ’atlar
b ilan rivojlandi. O ng faqat faoliyat, xulq-atvor, m u o m a la ,
h i s - t u y g bu la r regulatori e m a s , balki yakkahol shaxsning
ijtim oiy psixologik xususiyatlarini t o 'g ‘ri amalga oshishining
asosiy m anbayi rolini bajara boshladi.
S h u nd ay qilib, insonning ongi ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot
m ahsuli bo'lishi bilan birga, u m ehnat faoliyatida, ijtimoiy
tajribani o'zlashtirishda, hamkorlikdagi o 'z a ro ta ’sirda, ta-
biatga, jam iyatga m un osab atlar mohiyatida m ukam m al rivoj
topdi. Buning mahsuli va shakli sifatida individual, guruhiy,
etnik (milliy), ijtimoiy ong nam oyon boMgan h a m d a ular
taraq q iyo t tufayli o ‘zining yangi bosqichlariga o'sib o'tg an,
keyinchalik fan, texnika yaralishiga puxta zamin hozirlagan.
O n g n in g m ohiyati
V
Psixikaning yuqori bosqichi insongagina xos b o l g a n ,
u n in g e n g yuksak darajasi hisoblanmish ongda o ‘z aksini
topad i. O n g psixikani yaxlit tarzda ifodalovchi yuksak shakli
hiso b lan ib , insonning yak k a va hamkorlik faoliyatining,
( m u lo q o t, nutq, til) vositasida ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot-
nin g m ahsuli sifatida yuzaga kelgandirAU ijtimoiy m ahsul
b o l i s h i d a n tashqari, u n g a m uayyan m unosabat bildirish,
y a ’ni m aq sadn i ko'zlash, o'zlikni anglash kabilarni n a m o
yon etish imkoniyatiga h a m egadir. Quyida ongning tarkibiy
q ism larin in g m ohiyatini yorituvchi va ularning hukm suri-
shiga t a ’sir etuvchi omillarga doir ayrim m anbalar xususiya-
tini tavsiflashga harakat qilamiz.*Odatda, inson ongi uni
q u r sh a b turgan te v a ra k -a tro f haqidagi bilimlar m ajm ua-
sidan iborat b o ‘lib, u n in g tuzilishi va tarkibiga s hunday
bilish jaray on lari kiradiki, bevosita ularning yordam i bilan
shaxs o*z axborotlari k o l a m i n i uzluksiz boyitib boradi<
46
www.ziyouz.com kutubxonasi
Insondagi b ilim la r sezgi, idrok, x o tira , ta fa k k u r, xayol
singari bilish jarayonlari asta-sekin anglashilish darajasiga
k o ‘tari!adi, kcyinclialik esa muayyan tu rk u m la rn in g tarkibiga
kiradi. Harakatli hissiy tub m a ’nodagi hissiy bilish bosqich-
lariga taalluqli sezgi, idrok, appersepsiya, tan ish , bilib olish
va ta s a w u r kabi bilish jarayonlari k o ‘m agi, m iyaga bevosita
ta ’s i r o ‘tkaz uvchilarningaks ettirishi natijasida inson ongida
borüqning m a z k u r daqiqasida shaxs tasavvurida ularning
hissiy m an z a ra si yuzaga keladi. X o tira j a r a y o n i ongd a
o ‘tmishdagi narsa va hodisalarining obrazlarini esga tushirsa
h a m d a bosh m iyaning u yoki bu katta y a rim sharlarining
b o lim la r id a aks etgan m uayyan izlarni jo n la n tiris h imko-
niyatiga ega b o ‘lsa, xayol jarayoni ehtiyoj o byekti hisoblan-
g an favquloddagi davr hukmiga kirm agan ob raz lar modelini
nam oyon etadi. Bilishning yuksak darajasi b o 'lm is h tafak
kur jarayoni um u m lash gan , ijtimoiy xususiyatli, bilvosita
va so‘z orqali ifodalanuvchi bilimlarga asoslangan holda
gavdalanuvchi m u a m m o la r yechimini hal etishni t a ’m in-
laydi. Yuqorida ta'kidlab o'tilgan bilish jarayonlarining unisi
yoki bunisi aks ettirish imkoniyatidan m a h r u m b o ‘lsa, bu-
zilsa yoki ularning qaysidir xususiyati b a ta m o m , qisman
izdan chiqsa u ongni tubdan o ‘zgartirish sari yetaklaydi.
VOng psixologik tafsifining yana biri subyekt bilan obyekt
0
‘rtasidagi a niq farqlanishda o ‘z ifodasini t o p a d i, y a ’ni
shaxs „ m e n “ degan tushunchasi bilan ,,m en e m a s “ atamasi
tarkibiga n im a la r tegishli, aloq ad o r ek anligini a niq biladM
Tirik mavjudotlar olam id a birinchi b o 'lib, b o rliq d a uni aniq
q urshab turgan tevarak-atrofga nisb atan o 'z i n i q a ra m a -
qarshi q o ‘ygan, y aratu vch an lik k u c h - q u w a t i g a , o ‘zgar-
tiruvchanlik im koniyatiga asoslangan shaxs o ‘zi u c h u n ,
sifat jihatidan yuksak darajadagi m a k o n v u judga keltirish
u c h u n hayvonot d unyosini m angu tark e tg a n , shu bois
jonivorlar bilan u n in g o ‘rtasidagi ziddiyat va tafovut ongida
saqlanib kelm oqda. T a biatning tarkibiy q ism i hisoblangan
inson sutem izuvchilar olam ida ta n h o o ‘zini o ‘zi nazo rat
qilishga, o kzini o ‘zi bilishga, o lzini o ‘zi b o sh q a ris h im k o
niyatiga ega b o ‘lgan jonli zotdir, b in o b a rin , u psixik fao-
liyatni tashkil qilishga, maqsadga y o knaltirishga, o ‘zini o ‘zi
www.ziyouz.com kutubxonasi
Dostları ilə paylaş: |