ularga t a ’sir qiluvchi obyektiv va subyektiv om illar ham
m a z k u r sohaning ta d q i q o t predmetiga kiradi.
B oshqam v psixologiyasi — jam iy atd a faoliyat ko'rsa-
tayotgan shaxslar, g u r u h la r va jam o a la r o'rtasidagi ishlab
chiqarish bilan bogMiq b o l g a n nazorat, baholash, m u -
nosabat q o n u n iy atla rin i, rahbar faoliyati va xarakterini,
qobiliyati xususiyatlarini tadqiq qiladi.
Fan p six o lo g iy a si — ilm iy t a d q i q o t o 't k a z i s h n i n g
samaradorligini osh irish u c h u n psixologik t a ’sir omillarini
o ‘rganadi. Fan psixologiyasi fanga oid boshqa sohalar bilan
uzviy bog ‘liq b o llib, ishlab chiqarishda, ilmiy m arkazlarda
ijtimoiy va individual xususiyatlarga ega b o 'lg an psixologik
qonuniyatlarni ta d q iq qiladi, insonning ijtimoiy qobili-
yatlari, aqliy im k oniyatlari ham da ulardan u n u m li foyda-
lanish omillarini ku zatib , tckshirib boradi. Kashfiyotiarni
am alga oshirilish negizlarini, mcxanizmlari, sha rt-sh a ro -
itlari v a u n d a inson o m ilin in g o 'rn i kabi holatlami o'rganadi.
K o m p yu terla sh tirish psixologiyasi — k o m p y u te r n in g
ishlab chiqarishdagi o 'r n i , psixik aks ettirishga t a ’siri, shaxs
tuzilishining o ‘zgarishini o ‘rganuvchi sohadir. M azkur soha
k o m p y u te r va inson o ‘rtasidagi uzviy m un osab atni ham
tadqiq qiladi, natijada „texnika — inson — texnika“ o ‘zaro
t a ’siri m exanizm ini o ‘rganadi va tekshiradi h a m d a zarur
jabhalarning o ‘zaro t a ’sirini aniqlaydi. Kompyuterlashtirish
i n s o n p six o lo g iy asid a m u ay y a n o ‘z g a ris h la rn i yuzaga
keltiradi, sermahsul tex nik a yaratish tizimini tezlashtirishga
m u h im psixologik asos yaratadi. K om pyuterlashtirishning
bosh m uam m osi — u n in g insonga t a ’sir o 'tkazish mexa-
nizm larini tadqiq qilishdir.
Parapsixologiya — hozirgi z am on fanining che gara -
sidan tashqaridagi, tu sh un tirish qiyin b o ‘lgan psixik hodi-
salarni o ‘rganadi. Ekstrosensorika — o Lta sezuvchanlik,
telepatiya — fikrni m asofaga uzatish, kelajak haqid a basho-
rat qilish va h o kazo . Parapsixologiyaga qiziqish q a d im da n
m avjud b o ‘lib, u n g a ixlos to hozirgi ku n g acha kamaygani
y o ‘q, goho uni p six o tro n ik a deb atashadi. X irom antiya —
inson kelajagi va u n i n g taqdiri haqida o ld in d a n bashorat
qilishdan iborat n o ilm iy soha. Spiritizm — o 'lg an o d a m la r
www.ziyouz.com kutubxonasi
a rv o h la ri, ruhlari bilan a l o q a o ‘rnatish m u m k i n , u l a r
ham isha barhayot va biz bilan m u loqotga m u h to j d e g a n
g 'o yan i ilgari suruvchi parapsixologiya sohalaridandir.
In so n p sixikasining ilm iy tad q iq o t m etod lari
0 ‘zimiz va chct el psixologiyasi fanida inson psixikasini
t a d q i q q ilish m c t o d l a r i n i n g t u r l i c h a k la s s ifik a ts iy a s i
(tasnifl) berilgan. U m u m iy psixologiya sohasiga oid turli
ilmiy asosga qurilgan nazariyalar mavjud b o l i b , u la r n in g
h a r qaysisi m uayyan t o ‘kislik va nuqsonlarga ega. Q u y id a
biz rus psixologi B .G .A nanev tavsiya qilgan tavsifga a s o s -
langan holda m etodlur xususiyatini yoritamiz.
B .G .A nanev psixikani o ‘rganish m etodlarining ta s h k i-
liy, em pirik (amaliy), olingan natijalarni qayta ishlash yoki
statistik h a m d a natijalarni sharh/ash deb n o m lab, u la rn i
t o ‘rtta katta turkuinga, gu ru h ga ajratgan. M a zk ur m e t o d la r
guruhi, o ‘z navbatida, uning m aq sad i va vazifasiga b i n o a n
yana bir nechta toifa hamda turlarga bo lin a d i. Endi a n a sh u
m etodlarning um um iy, xususiy va o ‘ziga xos xususiyatlariga
h a m d a qiyosiy tavsifiga to ‘xtalib o ‘tamiz.
T a d q iq o t m etodlarining b irin c h i guruhi tashkiliy d e b
n o m la n ib , u o ‘z ichiga q iyoslash, longityud (uzluksiz),
k o m p le k s (k o 'p y o q la m a ) d e b a ta lad ig a n tu rla rn i h a m
q a m ra b oladi. Qiyoslash m e to d i u m u m iy psixologiya (tu rli
guru h larni o 'z a ro solishtirish), sotsial psixologiya ( k a t t a
yoki kichik guruhlar h a m d a u larn in g h a r xil toifalarin i
o ‘zaro taqqoslash), m ed itsin a psixologiyasi (sogMom va
b e m o r kishilarning psixik xususiyatlarini qiyoslash), s p o r t
psixologiyasi (sportchilar h o l a t i, u larn in g u q u v c h a n lig i
va ishchanligini o ‘zaro ch o g ‘ishtirish) kabi fanlarda u n u m l i
foydalaniladi.
U m u m iy psixologiya fa n id a qiyoslash m eto d i t u r l i
y o shd a g i o d a m l a r n i n g bilish j a r a y o n l a r i , sha xs x u s u -
siyatlari, bilimlarini o'zlash tirish xususiyatlari, aqliy q o -
biliyati, salohiyati, taraq q iy o ti d in am ik a si, shaxs j i n s i y
tafovutlari va o ‘ziga xosligi, individual-tipologik h o latla rin i
o ‘rgan ish d a tatbiq etiladi. L.S.Vigotskiy, P .P .B Io n s k iy ,
A.A .Sm irnov, B.G .Ananev, D .B .E Ik o n in , P .Y .G a lp e r in
www.ziyouz.com kutubxonasi
singari rus psixolog olim lari va ularning shogirdlari tadqi-
qotlarida qiyoslash m e to d id a n foydalanilgan. Kcyingi yil-
larda xalq t a ’Iimi va oliy ta’lim tizim ida h a m d a ishlab
chiqarishda XX asrning 70-yillaridan c'tiboran to hozirgacha
„inson om ili“ m u am m o sin in g m uhokam aga q o ‘yilishi, vaqt
taqchilligi, ish ch anlik imkoniyati, qobiliyati, psixologik
moslik m asalalarining alohida ahamiyat kasb etishi m azkur
m etodni keng k o 'la m d a q o lla s h zaruratini taqozo etmoqda.
B u nd a n tashqari, tajrib a d a olingan m iqdoriy m a ’lum ot-
larning ishonchlilik darajasini oshirish u c h u n h a m qiyos-
lash m eto d id a n foydalaniladi. Ayniqsa, sinaluvchilardagi
o ‘z g a rish la rn i k o ' n d a l a n g kesim h o la td a olib q a ra s h ,
tadqiqot bosqichini vaqtinch a to'xtatib, alohida tahlil qilish
ushbu m etodga b o rg a n sari d iq q at-e ’tibor ortib borayot-
ganligidan dalolat b e ra d i. Masalan, tajribaning birinchi
bosqichini turli y o shdagi va jinsdagi o d am larg a t a ’sirini
aniq lash sh ula r ju m la s id a n d ir.
U m u m iy psixologiyada qiyoslash h a m d a longityud
(u zlu k siz ) m e to d i k e n g k o 'la m d a q o 'lla n ila d i. U sh bu
m eto d n in g boshqa m e to d la rd a n farqli to m o n i shundaki,
lining y ordam ida b ir yoki bir necha sinaluvchilar uzoq
m u d ^ a t , h a tto o ‘n yillar davom ida ( A .T e rm e n n in g 50
yillik u z lu k siz ta jr ib a s i h o z irc h a rek o rd h iso b la n a d i)
tek s h irila d i. L o n g i ty u d m e to d id a n A Q S H li k psixolog
A .T erm cn , nem is psixologi V.Shtern, fransuz psixologlari
R . Z a z z o va S h . B y u l e r , rus p s ix o lo g la r i N . A . M e n -
c h in s k a y a , A .N . G v o z d e v , N .S .L ey tis, V .S .M u x in a va
bo shq alar k o 'p d a n beri unumli foydalanib keladilar.
M a z k u r m e t o d o r q a l i h a r xil j i n s l i e g i z a k l a r
( H a s a n — H u s a n , F o t i m a — Z u h ra ) yoki a ralash jinsli
( H a s a n — Z u h r a , F o t i m a — H u s a n ) q o ' s h a l o q l a r
kuzatilgan. S h u n in g u c h u n bir talay tadq iq otlarning nomi
„ o n a kundaligi" (N .A .M e n c h in ska ya , V .S .M uxina) deb
nom lanishi bejiz e m a s . U zoq m uddat d a v om ida muayyan
b ir shaxsni (kichik g u r u h n i) kuzatish sinaluvchida yangit-
d a n pay do b o 'l a y o t g a n fazilatlarning ta ra q q iy o t d in a -
mikasi, u ning xulq-atvoridagi illatlar ( m e ’yordagi xatti-
harakatd an chetga o g 'ish ) va ularning oldini olish choralari
www.ziyouz.com kutubxonasi
Dostları ilə paylaş: |