xususiyatlari m ajm uasi tushuniladi. M azkur xususiyatlar
turli shakl va m azm unga ega bo‘lgan motivlarda, psixik holat-
larda, m aq sad larda, faoliyatlarda nisbatan o ‘zgarm ovchi,
tem p eram en t tip in i tavsiflovchi tu zilm an i tashkil qiladi.
5.
„ P six o lo g iy a “ fanining ijtim oiy-tarixiy taraqqiyoti
davrida tem p eram en tga nisbatan bildirilgan m ulohazalar,
uning m o d d iy asosi to'g'risidagi talqinlar xilm a-xil b o ‘lib,
shaxsning p sixologik xususiyatlarini o 'ziga xos tarzda tushun-
tirish u ch u n x iz m a t qilib kelgan. T em p eram en t (lotin ch a
„
temperamentum
“ degan so'zdan olin g a n bo* lib, buning
m a 'n o si
,,aralashm atf)
degan tu s h u n c h a n i a n g la ta d i.
T em p eram en t to'g'risidagi dastlabki ta’lim otn i yunon olim i
G ippokrat (eram izd an oldingi 4 6 0 — 356-yillarda
yasha-
gan) yaratgan b o ‘lib, uning tipologiyasi to hozirgi davrga-
cha qoMlanilib kelinm oqda,
Q adim gi y u n o n olim i G ippokrat ta ’Iim otiga binoan,
insonlarning tem p eram en t xususiyatlari o ‘zaro bir-biridan
ta fo v u tla n ib , u larn in g tana a ’zolarid agi su yuqliklarning
turlicha nisbatda joylashuviga b o g liq ekanligi aytiladi. G ip -
pokratning ta'b irich a, inson tanasida t o ‘rt xil suyuqlik (xilt)
m avjud b o i i b , ular o ‘t yoki safro (y u n o n c h a
— chole),
qon (lo tin c h a —
sanduis yoki sanduinis
), qora o ‘t (yu n on -
cha —
metas „q a ra “, chole ,p ‘t
“), b a lg‘am (yu n on ch a —
„ phledma“)
kabilardan iboratdir. U n in g m ulohazasicha:
1) o ‘tn in g xu su siy a ti—quruqlikdir, u n in g vazifasi— tana
a ’zolarid a q u ru q lik n i saqlab turish yok i badanni quruq
tutishdir; 2) q o n n in g xususiyati— issiqlikdir, uning vazifasi
tanani isitib turishdir; 3) qora ow n ing xususiyati— nam lik-
dir, u nin g v a zifa si— badanning nam ligini saqlab turishdir;
4)
b a lg ‘a m n in g (sh ilim sh iq m o d d a n in g ) x u s u s iy a ti—
sovuqlikdir, uning vazifasi— badanni sovitib turishdan iboratdir.
G ippokratning ta’Iimotiga ko‘ra , h arb ir insonda shu to‘rt
xil suyuqlik mavjud b o iib , uning bittasi ustuvorlik kasb eta-
di. Mazkur aralashm a (lotincha—
femperamentum)\i\rdtm
qay-
si biri salnioqli b o 4Isa, shunga qarab insonlar temperament
jih a td a n fa r q la n a d ila r, c h u n o n c h i,^ x o le r ik d a sariq o kt,
^sangvinikda q on jm elan xolik d a qora o ‘tjHegm atikda balg‘am
(shilim shiq m od d a) ustun bo'lishi ta’kidlanadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
G ip p o k ra tn in g to ‘rt xil m o d d alar (suyuqliklar) ara-
lashm asi, y a ’ni „tem p eram ent“ tu sh u n ch a si va uning tip o -
logiyasi (san gvin ik , xolerik, flegm atik, m ela n xo lik ) ram ziy
m a ’n od a hozirgi zam on p sixologiyasid a ham q o ‘llanilib
kelinm oqda.
T em p eram en tn in g ilm iy-p sixo logik asoslari va uning
fiz io lo g ik m e x a n izm la r i ijtim o iy -ta r ix iy ta ra q q iy o tn in g
keyingi bosqichlarida yaratildi va bu borada izlanishlardavom
ettirilm oqda. T em p eram en tn ing fizio lo g ik asoslariga ulkan
hissa q o ‘sh gan olim lardan biri m s fiz io lo g i
I.P .P avlov
(1 8 4 9 — 1936) h isoblanadi.
I.P. Pavlov hayvonlarning oliy nerv faoliyatini tadqiq
qilayotganida itlarda shartli reflekslarning paydo bo'lishi,
kechishi, d avom etish xususiyatlari inson larn ikid an farq
q ilis h i va bu h o d is a te n ip e r a m c n t d a h a m u c h r a sh i
m u m kinligini k ash f etadi. 1.P .P avlov tem p eram en t ham
shartli reflek to r fa oliyatin in g in d iv id u a l xu susiyatlarin i
keltirib chiqaruvchi omillar bilan b og'liq b o iis h i m um kin,
degan xulosa chiqaradi. I.P.Pavlov ta’lim otiga ko‘ra, shartli
reflekslar p aydo b o iish in in g ind ividu al xususiyatlarining
ro'yobga c h iq ish sabablari nerv s is te m a si xu susiyatlari
m ohiyati bilan b o g liq . M uallif nerv sistem asin in g u ch ta
asosiy xususiyatiga alohida ah am iyat berad i, ch u n on ch i:
1) q o ‘zg ‘alish jarayoni va torm ozlanish jarayonining kuchi;
2) q o ‘zg ‘alish kuchi bilan torm ozlan ish kuchi o ‘rtasidagi
m u v o za n a tlik darajasi (nerv s is te m a sin in g m u v o za n a t-
lashgani); 3) q o ‘z g ‘alishning to r m o z la n ish i bilan a lm a -
shinish tezligi (nerv jarayonlarining harakatchanligi). U n ing
k o ‘rsatish ich a, har bir h a y v o n n in g tem p era m e n ti ham
m azkur xu su siyatlarn in g u yoki b u n isig a g in a alo q a d o r
b o ‘lm ay, balki ularning m ajm u iy ta rzga, q o n u n iy bir-
lashuviga bogMiqdir. I. P. Pavlov shartli reflektor faoliyatining
individual xususiyatlari bilan tcm p eram en tga aloqador nerv
sistem asi xu susiyatlarin ing o kzaro q o ‘sh ilu v in i nerv s is
tem asining tipi deb nomlaydi va uni to ‘rtta tipga ajratadi:
a) kuchli, m u vozan atli, epchil; b) k u ch li, m uvozanatsiz,
epchil; d) kuchli, m uvozanatli, sust; e ) k uchsiz tip.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Dostları ilə paylaş: |