Shulardan kelib chiqib, ta d q iq o tch i quyidagi sifatlarni
m u lohaza qilib ko'rish uchun tavsiya qiladi; g ’ayratlilik,
chidam lilik, vazm inlik. Agarda bu jarayonda intellektual negiz
ishtirok etm asa, uni tushunib b o 'lm a y d i, qaysi hal q iluvchi
qurilm a h isobiga vaziyat b aholan adi va harakatni k uchay-
tirish, pasaytirish to'g'risidagi k om a n d a beriladi.
V .K . Kalin bazal tizim iga kirm agan irodaviy sifatlarni
ikkilam chi deb biladi. Chunki, ularda bilim lar, ko'nikm alar,
em otsiya va intcllektning paydo b o lis h i m ujassam lashadi.
M u allif q at’iyatlilikni ikkilam chilar qatoriga kiritadi, v a h o -
lanki, u nin g fikricha, u o'ziga m ah liyo qiladigan h is-tu yg'u -
larni yen gish d an , shuningdek, rad ctilgan variantlardan,
ishon ch sizlikn i to'sishdan tashkil to p a d i. U tirishqoqlikni
ham ikk ilam ch i sifatlar tarkibiga kiritadi.
Chunki ularda obyektning to^planganligi ifodasi o Lz ak-
sini topgan, hayotiy ravshan q adr-q im at mujassamlashgan.
C h id am lilik tavsifida „ q o 'sh im c h a im pulslar“ , „ q o ‘-
sh im ch a irodaviy z o ‘r berish“ , „ iroda k u ch i“ , „sabr-toqat“
jabhalari o ‘z ifodasini top gan . C h id a m lilik k a u n d o v ch i
xususiyatlarning tirishqoqlik irodaviy sifatga m os tushish
hollari uchraydi. E.P. dinning rangjadvalida tirishqoqlik sifati
ch idam lilik dan keyin joylashgan b o l i b , quyidagi ta'rifga
ega: „Tirishqoqlik—qiyinchilikka va muvaffaqiyatsizlikka qa-
ram asdan, m aqsadga erish ish y o 'lid a u zlu k siz ravishda
intilishning paydo boMishidir“ . T a d q iq o tch i D .N . U sh ak ov-
n in g m u lo h a z a s ic h a , „ c h id a m “ tu s h u n c h a s i q u y id a g i
m a'nolarni anglatib keladi:
1) aksil harakat qilm ay, sh ik o y a tsiz, hasratsiz h a lo -
katli, m u sh ku l, noxush holatlarni d ild an kechiradi;
2) aksil harakat qilm ay, o'zgarish la rn i kutib, taqdir
haziliga rozi bo'ladi;
3) biror holatga m ubtalo b o ‘ladi;
4) n im a bilandir kelishish, biror ortiq ch a kechinm aga
parvo q ilm ay, o g ‘irchilikni m ard on avor o'tkazadi;
5) im k oniyat darajasida am al q ilish ga k o‘nikadi;
6 ) shoshqaloqlikka y o Ll q o lym ay d i;
7) paysalga solish va kutishga im k o n iy a t yaratadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Shuni a io h id a ta ’kidlab o ‘tish jo izk i, tirishqoqlik, qat’i-
yatlilik sifatlari b ilan bir qatorda, ch id am lilik n i irodaviy
xislatlarning yeta k ch isi sifatida tan o lish , qiyinchiliklarga
qaram ay, harakatni davom ettirishga intilish tarzida tushu-
nish m uhim ah a m iyat kasbetishi shubhasiz. Lckin o g ‘riqqa
chidash, b ard oshlik ka m oyillik nuqtayi nazaridan yon da-
shilganda esa irod an in g erkinligi ta'biri, irodaviy sohaning
paydo b o lis h i va am alga oshishi m ohiyati jihatdan m etod o-
logik n u q son iy talq in yuzaga kelishi m u m k in.
M a’lu m k i, tib b iyot psixologiyasida inson tom onidan
o g ‘riqqa bardosh berish chidamlilik sifatining vujudga kelishi,
kcchishi jarayonining yorqin ifodasidir. H ayot va faoliyatning
tajribalari k o'rsatish ich a, shaxs o g kriqqa k o'nika olm ayd i,
chunki b un ing n eg izid a boshqa m exanizm lar yotishi turgan
gap. F iziologik m e'yorlarga binoan shaxs o g ‘riqni sczish,
idrok q ilish va ta savvu r etish n in g m urakkab jism o n iy
qurilm asiga ega. S h u n ga qaramay, o g Lriqni inson har xil
his qilishi, unga bardosh berishi, sabr-toqat bilan boshidan
kechirishi m u m k in , bunda individual tafovut aniq nam oyon
bo'ladi. D iqqatning o g ‘riq sezgilariga to'planishi tufayli o g lriq
zarbi kuchayadi—bu psixofiziologik qonuniyatdir. Shu bois,
od am o g ‘riq sezgilarga tobe b o iib q olm asligi lozim , aks
holda u, bu n oxu sh kechinm a, ruhiy holat ta'sirida uzoq
m uddat q olib ketishi kuzatiladi. O g‘riqni boshdan kechi-
rishda nafaqat ch id a m lilik zarur, balki m ushkul sharoitlarda
faollik k o ‘rsatish k o'n ik m asi, q iyin ch ilik n i yengish odati
m uhim aham iyat kasb etadi. Bunday xususiyatga ega bo'lgan
insonlarda esa o lz hissiy a ’zolarini, uning harakatlarini idora
qilish uquvi m avjuddir, aksincha nozik tabiatli, ichki inti-
zom siz, sab r-toq ati zaif, nio'rt ruhiy kcch inm ali shaxslar
chidam sizligin i n am oyish qilib q o ‘yadilar.
Yuqoridagi m ulohazalardan k o‘rinib turibdiki, hozir-
gacha p sixologiya fanida asosiy, m uhim irodaviy sifatlarni
tasn ifla sh n in g u m u m b irlik tam oyili m avjud em as. Shu
tufayli aksariyat hollarda bir irodaviy xislat q o'sh aloq atama
bilan belgilanishi d avom etib kclmoqda (m asalan, mustaqillik
va tashabbuskorlik, ju r’at va dadillik, tirishqoqlik va qat'iyat-
lilik, vazm in lik va o 'z in i uddalash kabilar).
152
www.ziyouz.com kutubxonasi
Dostları ilə paylaş: |