Iroda k u ch sizligin in g yaqqol k o‘rinishlaridan biri—bu
yalqovlik h iso b lan ib , shaxsning qiyinchiliklarni ycngishdan
bosh tortishga intilish i, irodaviy k u c h -g ‘ayrat ko‘rsatishni
qat'iy ravishda istamasligida ko‘rinadigan illatdir. Yalqovlik—
shaxs o jizlig i va irodaviy k uchsizliginin g, uning hayotga
layoq atsizligin in g , shaxsiy va ijtim oiy faoliyatiga loqayd-
lig in in g ifo d a sid ir. Y alq ovlik —sh a x sn in g ruhiy q iyofasi
boMib, biroq uni uzluksiz tarbiyaviy ta’sir va o'zin i o ‘zi
tarbiyalash orqali bartaraf ctish im koniyati m av ;id b o ig a n
ruhiy n u q son d ir.
I r o d a n a z a r iy a s i v a ta d q iq o ti t o ‘g ‘risid a
tu s h u n c h a
Iroda kategoriyasining tadqiqoti uzoq tarixga ega boMib,
inson o n g i m oh iyatin i kashf qilish jarayonidan boshlab,
m u a y y a n b ilim la r t o ‘p lan ish i tu fay li shaxs irod a sin in g
tabiatini tushunishga ilm iy yondashuv vujudga kelgan. XVII
asrda G o b b s va Spinozalar ta'kidlab o ‘tganlaridek, faollik
m anbayi b em ah su l soh anin g paydo b o lis h i deb tushunish
m u m k in em a s, chunki uni shaxsiy k u c h -q u w a tin in g hissiy
in tilish i b ila n u zviylik d a q aram oq lo z im . S p in o z a n in g
fikricha, iroda bilan aql aynan bir narsadir. U nda bunday
tasdiqiy m u n osabatn in g tu g‘ilishi irodaning ilm iy nuqtayi
nazardan tu sh un ishn i shakllantirgan b o'lsa, ikkinchi to -
m o n d a n , u m ustaqil substansiya sifatida ham tan olinadi
V .V u n d tn in g m u lohazasicha. iroda negizida appersepsiya
ak tinin g subyekti tom onidan ichki faollik uniki ekanligini his
etish yotadi. U n in g bu konscpsiyasi em otsional yoki affektiv
nom bilan psixologiya faniga kirib keldi. U . Djcmsning tan
o lish ic h a , irodaviy harakatlar boshqa ruhiy jarayonlarga
qorishtirib boMmaydigan biriamchi xususiyatga egadir. Har
qanday g ‘oya dastlab dinamik tendensiyaga ega bo'lganligi tufayli
irodaviy aktning vazifasi diqqat yordami bilan bir g ‘oyaning
boshqasi ustidan ustuvorligini ta’minlashdan iboratdir.
P six o lo g iy a d a iroda—bu in son n in g qo'yilgan m aqsad-
lariga erish ish ig a yo'naltirilgan ongli faolligi, dcgan qat'iy
fik r q a r o r t o p g a n . „ I r o d a “ tu s h u n c h a s i m o h iy a tig a
148
www.ziyouz.com kutubxonasi
kishining m aqsad q o kya olish q ob iliy a ti, o ‘z em otsiyasini
boshqarish va xulqini iroda qilishi kiradi. V .l. Sclivanov
irodani tadqiq etib , ayrim xulosalar chiqaradi:
a ) ir o d a — bu sh a x sn in g o ‘z f a o liy a t in i va tash q i
olam dagi o lzin i o lzi boshqarilish sh akllarin i anglashning
tavsifidir;
b) ir o d a — in s o n n in g y a x lit o n g i n i n g b ir to m o n i
h iso b la n ib , u o n g n in g b arch a sh a k l va b o sq ich la rig a
taalluqlidir;
d) iroda—bu am aliy on g, o ‘zgaru v ch i va qayta qu-
riluvchi o la m , shaxsning o ‘zini o n g li idora qilishidir;
e) iroda—bu shaxsning hissiyoti va aq l-zak ovati bilan
b o g liq boMgan xususiyatidir. A m m o u q aysid ir harakatning
m otivi h isoblanm aydi
V. I. Sclivanov irodaning psixologikjabhalarini tavsiflab,
shunday g'oyan i ilgari suradi, in so n n in g o n g in i jarayonlar,
holatlar, xislatlarni o'zid a m ujassam lashtiruvchi yaxlit tizim
sifatida tasavvur qilish m um kin. S h a x sn in g u yoki bu ongli
harakati
0
‘zin in g tuzilishiga ko'ra, m u a yy an bir vaqtning
o ‘zida ham aq liy, ham hissiy, ham irod aviy hisoblanadi.
Tadqiqotchi V. A . Ivannikov esa irodani m otivatsiyaning
ixtiyoriy shakli sifatida tu sh u n ad i, sh u n in g d c k , harakat
m a ’n o sin in g o ‘zgarishi h isobiga u n i to r m o z lo v c h i yoki
q o ksh im ch a turtki yaratuvchi im k o n iy a t, yangi real m o -
tivlarni harakat bilan birlashtiruvchi y o in k i
vaziyatlarni
tasavvur m otivi tariqasida talqin qiladi. Irodaviy boshqariluv
esa harakatni „ixtiyoriy boshqariluv k o'rinish larinin g bittasi
sifatida“ tu sh u n ilad i, bunda b oshq arilu v m otivatsiyaning
ixtiyoriy o'zgarishi orqali am alga o sh irilish i ta ’kidlanadi.
Yuqoridagilardan ko'rinib tu rib d ik i,p sixologiya fanida
irodani tu sh u n ish , ta'riflash b o ‘y ic h a b ir xil m unosabat
yaratilm agan d ay, irodaviy sifa tla rn in g m a ’naviy asosini
tahlil qilish yuzasidan ham u m u m iy lik ,u m u m iy qarashlar
majmuasi mavjud em as. Jum ladan, V . A . Krutctskiy o ‘z
asarida irod aviy sifatlar tarkibiga so b itq a d a m lik , n iu s-
taqillik, q at'iyatlilik , sab r-toq atlilik, in tiz o m lilik , dadillik,
jasoratlilik va tirishqoqlikni kiritadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
F. M . Y ak o b so n b o ‘lsa, irodaning m uhim sifatlarini
m u staq illik , q a t’iyatlilik, tirishqoqlik, o ‘zini uddalashga
ajratadi. A .I.S h erb a k o v insonda n a m o y o n boMadigan iro-
daviy sifatlar sirasiga m ana bularni kiritadi: sobitqadam lik
va tashabbuskorlik, uyushganlik va intizom lilik , urinchoqlik,
tirishqoqlik, d ad iilik , qat'iyatlilik, ch id am lilik , botirlik va
jasoratlilik.
Biroq aksariyat ilm iy-psixologik adabiyotlarda irodaviy
sifatlar q atorid a „ ish o n ch “ atamasi k o ‘rsatilm aydi. Shunga
qaram ay, ish o n c h iroda sifati tariqasida tadqiq etilishga
haqlidir. B u n in g uchun A.I. Sherbakov tadqiqotidan namuna
keltirishning o ‘zi yetarli. T adq iq otch inin g ta ’kidlashicha,
bir talabaga in stitu tn i qisqa fursat ich id a tugatish tak lif
qilingan, lek in sinaluvchi bu ishni uddasidan chiqa olm a s-
likni aytgan. S h u n d an s o ‘ng eksperim entator talabada o ‘z
kuchiga ish o n c h u y g ‘otishni maqsad qiiib q o ‘ygan va unda
irodaviy z o ‘r b erish, qiyinchiliklarni yen gish vositalarini
shakllantirgan. N atijada talaba o ‘z m aqsadiga erishishga
m uvaffaq b o ‘Igan. S hunga o'xshash tajribalarni boshqa
tad q iq otchilar o ‘tkazganligi ham ilm iy adabiyotlarda u ch -
raydi. S h u n in g u ch u n o 'z kuchiga ish on ch , psixologik hodisa
sifatida o ‘rganilishi k o ‘pchilikni qiziqtiradi. C hunki kuchli
irodaviy z o ‘r berish qanday om illar h isob iga erishiIganligini
kashf qilish m u h im ilm iy m u am m o hisoblanadi. Shu bois
hozirgi z a m o n p sixologiyasinin g irodaga oid nazariyasi hali
m u k am m al e m a slig i sababli, irod aviy sifatlarni ta sn if-
lashning a so siy tam oyili ishlab chiqilm agandir.
U sh bu p sixologik m uam m oni hal qilish maqsadida
V.K. Kalin irodaviy sifatlarni tasniflashga qaror qilgan. Uning
nuqtayi n a za rich a , bazal irodaviy sifatlar irodaviy ja n i-
yonlar a sosid a vujudga keladi, a m m o bunda uning intel-
lektua! va axloq iy jabhalari ishtirok etm aydi. U bazal sifatlarni
aniqlash m aqsadida ongning nam oyon b o lish in i quyidagicha
tanlaydi:
a) faollik darajasining ortishi;
b) zarur b o ‘lgan faollik darajasini q uw atlash;
d) faollik darajasining pasayishi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Dostları ilə paylaş: |