sh a rt-sh a ro itg a , b o sh q a ch a talabga k o iiik is h zarurligini
ta q o z o etadi. A na shu tarzdagi m unosabatlar bilan m otivlar
bilan kurashi yuzaga k eladi, uning negizida: a) yangi ish
jo y id a n ; b) ichki q an oatlan ish tu yg‘usidan v o z k ech ish
kerakm i yoki d) q im m atli im koniyat tu g ilish i; e ) uning
istiq b oli evaziga o 'zin in g boshqa ehtiyojlaridan yuz o'girish
lo z im m i, degan m otivlar kurashi k okndalang turadi. M otiv
lar kurashida u yoki bu tarzda qarorga kelishni m a ’qullash,
yoki m a ’qullam aslik to ‘g ‘risidagi m ulohazalarni tahlil qilish,
ularni cham alash bilan ch eklanib qolm asdan, balki o ‘zaro
zid d iyatli, bir-birini in k oretu vch i harakatlarni tatbiq etishga
u n d o v c h i q a b ilid a g i m o tiv la r k urashi h am t u g i l i s h i
m u m k in . 0 ‘zaro q aram a -q arsh i m otiv la rn in g qam rovi
s a lm o g ii b o is a , shaxsni faoliyatga undovchi ehtiyojlarning
o b yek ti o ‘zining qiym ati bilan o'zaro baravarlashsa, u holda
b u n d a y m otivlar kurashi ham ohang tarzda kuchli kechadi.
M a b o d o shaxsda televideniyad a kino k o‘rish xohishi bilan
d o 's tin in g tavallud top gan ligin i tabriklash u ch un borish
istagi o ‘rtasida ruhiy kurash yuzaga kelsa, m otivlar kurashi
so d ir b o im a y d i, chunki bunday m ahalda shaxsda kinoni
to m o sh a qilish istagi o 'zid a n o ‘zi y o ‘qoladi. Lckin m otivlar
kurashi ham isha ham sh u n d ayyen gil kechadi, deb b o im a y
di. Bu holatda m u n osabat, xohish shaxs uchun qanchalik
a h a m iy a tli ekanligi ham m u h im dir. Jum ladan, shaxsni
safarga tayyorgarligi h am d a qarindoshdagi to'yga borish
istaklari o ‘rtasidagi m otivlar kurashi o ‘zaro bir-biriga zid
ek an lig i tufayli ulardan bittasini tanlash taq ozo etilganligi
sa b a b li, bu o'rin d a m u rosa siz kurash keskin tu s olishi
m u m k in . Shunga o ‘x sh a sh , m otivlar kurashi natijasida
m u ayyan bir to'xtam ga kelish yoki biror qaror qabul qilish
vu ju d ga keladi, bunda sh u b h alan ish , sustlik, loqayd lik,
ikkilanish singari sifatlar faoliyat doirasidan siqib chiqarilib,
butun d iq q a t-e’tibor qarorni amalga oshirishga yo'naltiriladi.
M a b o d o bir qarorga k elingach ham ju r’atsizlik shaxsni
ikkilanish sari yetaklashda davom etaversa, u holda irodaviy
h ara k a t tub m a ’n o d a g i g kayratdan , sh ijo a td a n , s o b it-
q ad am lik d an , belgilangan maqsad sari intilishdan ustuvor
e k a n lig in i bildiradi. M aqsadga erishish uchun shaxs o'zin i
140
www.ziyouz.com kutubxonasi
ta y y o r la y d i, p six o lo g ik va sta tistik k u tilm a la r o 'z a r o
tafovutlanishi yuzasidan m a'lu m otlarn i u m u m lashtiradi.
Eslatib o ‘tish o ‘rinliki, bir qarorga kelishda, u n i am alga
oshirishda, qiyinchiliklarni bartaraf etish d a irod aviy z o ‘r
berish m uhim aham iyat kasb etadi. Aksariyat p sixo lo gik
holatlarda in son n in g bir qarorga kelishi o ‘z eh tiyojlarin in g
ustuvorligi darajasi ta ’sirini zaruriy chora tariqasida y e n -
gish b ilan u yg‘unlash tirish i, jid d iyligi, ich k i z o kr berish
jarayoni bilan uzviy bog'liqlikka ega. Shaxs o kzidagi qaram a-
q a r sh ilik la r n i y e n g ish g a n isb a ta n b u n d a y m u n o s a b a t
b irinchidan, subyektning ayrim istaklari, m u sta h k am la n -
gan salbiy odatlari; ik k in ch id a n , tu rm ush h o d isa la rig a
k o knikish hissi; u ch in ch id a n , m a ’qullanm agan a x lo q -o d o b
prinsiplari, an'analar bilan kurashining k ech ish i irodaviy
aktning o ‘ziga xos xususiyatiga ega b o lg a n xislati b o ‘lib,
h isoblanish irodaviy z o kr berish jihatidan idora q ilin ad i.
Biroq qabul qilingan qarorning a x lo q -o d o b prinsiplariga
javob bera olish in i, m u tan osibligini, ijtim oiy a h a m iy a t kasb
e tish in i a n g la sh n in g o kzi sh a x s u ch u n m u rak k ab ish n i
,,o ‘lik“ nuqtasidan siljitishga, q o kzg katishga yetarli darajadagi
o m il b o klib xizm at qila olm ayd i.
M azkur h olat shaxs to m o n id a n a n g la n ib , u b u rch ,
m a s’uliyat, javobgarlik, q a t’iyatlilik tu ygkulari bilan q a t’iy
ish o n ch , zaruriy barqaror ichki kechinm alar o ‘zaro m u s-
ta h k a m la n sa , bu narsa k o 'p g in a n o o krin in t ilis h la r n i
yo'q otish ga im kon beradigan haqiqiy irodaviy z o kr berishni
vujudga keltiradi. Yuksak hislar — burch, m as’u liya t, ja v o b
ga rlik , v a tan p arvarlik , fid o y ilik kabi a x lo q iy ta la b îa r
interiorizatsiyaga aylanganligini, y a ’ni bu sh a xsn in g m a -
naviy m ulkiga o ‘tayotgan ligin i, intilishlar b ilan ijtim o iy
fidoyilik istaklari o ‘rtasidagi qarama-qarshilik, >uzaga kela
digan favquloddagi vaziyatda am alga osh irilad igan xu lq -
atvorning ichki mexanizm larga aylanganini aks ettiradi. Endi
yuksak hislar motivlar kurashida intilish o kng yoki s o kl tom onga
o g kishini aniqlaydi, maqsadni amalga oshishini ta ’m inlashda
ichki kechinm alar (regulator) funksiyasini bajaradi.
Psixologiyada irodaviy akt to kg ‘risida m u lo h a z a yu riti-
ladigan b o ‘lsa, shu narsani ta’kidlash lozim b o kladiki, bunda
www.ziyouz.com kutubxonasi
Dostları ilə paylaş: |